ΠΟΡΤΑΡΙΑ - ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΓΚΡΑΣ (ΒΙΟΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΣ 1-2)

ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΣΙΓΚΡΑΣ

ΠΟΡΤΑΡΙΑ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Δήμος Πορταριάς έχει να επιδείξει ένα μεγάλο αριθμό εκδόσεως βιβλίων που σχετίζονται με την Ιστορία και την Παράδοση του Τόπου. Από τα «Παραμύθια του παπ’ Αντώνη» ως την «Επισκοπή» μεσολαβούν μια  σειρά από βιβλία που έχουν σχέση με όλα τα δημοτικά διαμερίσματα. Η «Άλλη Μεριά» του αείμνηστου Θανάση Ζέρβα και οι «Σταγιάτες» του κ. Θανάση Κολέτσου ξεχωρίζουν ως περισσότερο σύνθετες δουλειές – αποπειρώνται, και εν πολλοίς επιτυγχάνουν, μια συνοπτική καταγραφή της Ιστορίας των χωριών.

Παρά τις κατά καιρούς προσπάθειες που είχαν γίνει έλειπε μια παρόμοια δουλειά για την έδρα του Δήμου, την Πορταριά. Οι άνθρωποι που είχαν το μεράκι και το χρόνο, οι μακαρίτες Γιώργος Τσιμπανούλης και Γ. Κορώνης βρήκαν, υποθέτω, ανυπέρβλητες δυσκολίες, λόγω της έλλειψης ενός ταξινομημένου αρχείου της Πορταριάς. Αρκετά κοινοτικά βιβλία είχαν καεί στον εμπρησμό του χωριού από τους Γερμανούς, ενώ στα λυτά έγγραφα δεν δόθηκε η σημασία που έπρεπε – ορισμένα εξ’ αυτών υπήρξαν πολυτιμότατα βοηθήματα.

Τα χειρόγραφα όμως του Γιώργου Τσιμπανούλη – κυρίως όσα αναφέρονται σε προσωπικές του αναμνήσεις – χρησιμοποιήθηκαν στα κεφάλαια του Μεσοπολέμου και της Εκπαίδευσης.

Το βιβλίο «Από την Άνω Δρυανούβαινα στην Πορταριά» φιλοδοξεί να περιλάβει ό,τι σημαντικό έχει γραφτεί για την Πορταριά. Εκτός των ενσωματωμένων κειμένων πολλά δημοσιεύματα από εφημερίδες και βιβλία, διαφόρων συγγραφέων, παρατίθενται στο τρίτο μέρος, το Επίμετρο.

Τα άλλα δύο μέρη του βιβλίου ονομάσαμε: Κοινοτικός Βίος και των Επιφανών.

Η Ιστορία της Πορταριάς αρχίζει από τους υστερομεσαιωνικούς χρόνους (αυτό που άκριτα οι ιστορικοί μας ονομάζουν υστεροβυζαντινή εποχή) και τελειώνει με την δημιουργία του Δήμου Πορταριάς το 1998.

Γιάννης Τσίγκρας

ΒΙΟΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟΣ 

1. Η  ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΝΟΜΑΖΕΙ – ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΟΡΤΑΡΙΑ  [1]

Η ιστορία της Πορταριάς αρχίζει στα βυζαντινά χρόνια[2].

Οι φθινοπωρινές ομίχλες των μεσαιωνικών χρόνων αποκαλύπτουν, όταν αποτραβιούνται, ένα  μεγάλο χωριό γύρω από τα μοναστήρια  Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας και Οξείας Επισκέψεως.

Το χωριό αυτό ονομάζεται Άνω Δρυανούβαινα[3]. Υπήρχε και η Κάτω Δρυανούβαινα, το σημερινό Κατηχώρι.

Τα δύο χωριά ήσαν τα πλέον πυκνοκατοικημένα σε ολόκληρο το Πήλιο. Υπήρχε  μάλιστα εποχή που ολόκληρο το τελευταίο ονομάζονταν «θέμα της Δρυανούβαινας».

Θέμα στα βυζαντινά χρόνια ήταν περιοχή αυτοδιοικούμενη, άλλοτε μικρή και άλλοτε μεγάλη. Στα χρόνια του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου, για παράδειγμα, η Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν διαιρεμένη σε 29 θέματα, πολύ φυσικά μεγαλύτερα από τις σημερινές Περιφέρειες.

Κατά το 13ο αιώνα όμως και μια μικρότερη περιοχή μπορούσε να ονομασθεί «θέμα».

Τον περισσότερο καιρό πάντως το Πήλιο, το επονομαζόμενο Δρόγγος ή όρος του Δρόγγου, θεωρούνταν τμήμα του μεγάλου θέματος της «Βυζαντινής Κυρίως Ελλάδας», το οποίο άρχιζε από τον Ισθμό και περιλάμβανε όλη  την Θεσσαλία.

Πορταρέα-Πορταρία-Πορταριά

Για την προέλευση ενός τοπωνυμίου συνήθως υπάρχουν  πολλές απόψεις. Άλλοτε πασιφανείς και αυταπόδεικτες και άλλοτε ευφάνταστες, ποιητικές, ελάχιστα επιστημονικές. Μέσα από τις απόψεις αυτές περνάει ο ψυχισμός του ερευνητή και είναι θαυμαστό πώς και πόσο εύκολα διαδίδονται και πόσοι τις ασπάζονται και τις υποστηρίζουν.

Στην περίπτωση της Πορταριάς όμως υπάρχει απόλυτη ομοφωνία.

Το όνομά της το έχει πάρει από το μοναστηρόπουλο (μοναστηράκι δηλαδή) της Παναγίας της Πορταρέας.

Το Παναγία Πορταρέα γίνεται Πορταρέα και, κατά το μορέα – μοριά – μουριά, η Πορταρέα καταλήγει Πορταριά.

Το όνομα Δρυανούβαινα χάνεται μέσα στις εκατονταετίες.

Το εκκλησάκι της Παναγίας Πορταρέας.

Από το μοναστηρόπουλο που έδωσε το όνομα του στο χωριό, σήμερα σώζεται ένα μετόχι του, ένα μικρό εκκλησάκι, στον περίβολο του Ιερού Ναού του Αγίου Νικολάου, του Μητροπολιτικού Ναού της Πορταριάς[4].

Βρίσκεται στα βόρεια του Ναού και έχει μήκος δέκα και πλάτος εννιά μέτρα. Έχει ένα άριστα λεπτουργημένο εικονοστάσι με τρεις εικόνες: Του Χριστού, της Παναγίας και του Προδρόμου.

Ο ναός περιγράφεται ως εξής από την αρχαιολόγο κ. Άσπα Ντίνα, διεύθυντρια ΙΓ΄ Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσαλίας:

 «Μονόχωρος, ξυλόστεγος, χτισμένος τον 16^ο αιώνα πάνω στο βυζαντινό μονύδριο της Παναγίας Πορταρέας. Εργασίες συντήρησης, που έγιναν τα τελευταία χρόνια στο μνημείο, απέδειξαν ότι από το αρχικό βυζαντινό ναό διασώζονται στα χαμηλά μέρη της βόρειας, νότιας και ανατολικής πλευράς τμήματα της τοιχοποιίας και ότι αυτός είχε τις ίδιες διαστάσεις με εκείνες του ναού του 16^ου αιώνα. Η μικρή αυτή μονή ήταν, όπως πληροφορούμαστε από τις πηγές, αρχαιότερη από την μονή Προδρόμου Νέας Πέτρας, στην οποία και ανήκει μετά την ίδρυση της (1272). Η χρονολογία ανέγερσης της τοποθετείται με πολλή πιθανότητα στο α΄ μισό του 13^ου αιώνα. Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται βάσει επιγραφής στα 1581».

Στην επιγραφή αναφέρεται ότι ο ναΐσκος αγιογραφήθηκε το 1581 από τον μοναχό της Σουρβιάς Μιχαήλ.

Ο Βαγγέλης Σκουβαράς εκτιμά ότι η αναφορά, σε μαρμάρινη επιγραφή που υπήρχε στον ναό, ονομάτων κτιτόρων λαϊκών, ιερέων και αρχόντων αποδεικνύει ότι υπήρξε κάποτε ενοριακός ναός. Παραθέτει δε την συγκεκριμένη επιγραφή:

«Ανιστορήθη ο θείος και ιερός ναός της υπεράγνου δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, δια συνδρομής και εξόδων, κόπου δε και μόχθων, παρά των ευλαβεστάτων ιερέων και ευγενεστάτων αρχόντων δια μνημόσυνον των γονέων τους και εδικόν τους. Ων τα ονόματα ήσαν ούτοι, Τίμου ιερέως, Κλήμη, Στέλου, Γιακουμή, Μαρίας και Αρετής, Νικολάου και Χρυσάφως των κεκοιμένων, ήγουν των γονέων τους. Κοντούρις, Ιω. Γεωργίου, Νικολάου, Γεωργίου, Νάσιου, Σταματίου, Στέφου, Αποστόλου, Ιωάννου, Αλεξίου, Ιωάννου, Νικολάου, Ιω.Ιω.Ιω., Λουκιανής μοναχής, Μαγδαληνής, Μιχαήλ. Και υπό χειρός εμού Δανιήλ υπάρχοντος όρι…. της Σουρβιάς και της Αγίας Τριάδος. Και εκ του κυρού Διακόνου υπάρχει υιός του ποτε Γεωργίου ιερέων εν έτει ΖΠΘ (Ίνδικτιώνος) θ’ μην. Σμ. Κθ’ ημέρα Σαββάτον».

Το βουνό με τα μοναστήρια

Πρέπει να τονιστεί ότι εκείνα τα χρόνια υπήρχαν δεκάδες μοναστήρια στο όρος του Δρόγγου. Το μοναστήρι του Αγίου Λαυρεντίου, πάνω από το ομώνυμο χωριό, της Παναγιάς (στο παλιό Τρίκκερι), των Αγίων Σαράντα (στο νησάκι Αλατάς), της Ζωοδόχου Πηγής (στη νησίδα Πρασούδα), του Αγίου Ιωάννου, των Ταξιαρχών (στον Άη Γιώργη) κ.α.

Κατά τον ιστορικό κ. Απόστολο Παπαθανασίου, τα μοναστήρια άρχισαν να οικοδομούνται από τον 10^ο και μετά αιώνα και κυρίως στον 11^ο , οπότε πολύ μοναχοί ήλθαν στο Πήλιο από το Άγιο Όρος. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται ως το τέλος του 14^ου αιώνα.  Η σχέση αυτών των μοναστηριών με τα χωριά που σιγά σιγά χτίζονται στην περιοχή (χωρίς κανένα να φτάσει την αίγλη της Δρυανούβαινας) μπορούμε να την καταλάβουμε αν εννοήσουμε τον εκκλησιαστικό χώρο όπως, ως τα μισά  του 20^ου αιώνα, οργάνωνε την ζωή των ελλήνων.

Στο κέντρο του χώρου αυτού υπήρχε πάντοτε η εκκλησία (παλαιότερα μοναστήρι) και γύρω της χτίζονταν τα σπίτια.

Ίσως τα χωριά αποτέλεσαν, στην πρώτη τους μορφή, συσσωμάτωση γεωργών και κτηνοτρόφων γύρω από μοναστήρια παλαιότερα, μοναστήρια για τα οποία γνωρίζουμε ελάχιστα τις περισσότερες φορές.

Έτσι δημιουργήθηκαν τα χωριά στο Πήλιο. Υπήρχαν πολλά μοναστήρια μετά το 10^ο αιώνα, τότε που είχε φθάσει να αποκαλείται η περιοχή βουνό των Κελλίων ή Κελλία.

Ο ερευνητής-ιστορικός Απ. Παπαθανασίου βρίσκει στην «Αλεξιάδα» της Άννας Κομνηνής μια αναφορά του βουνού μ’ αυτό το όνομα. Η συγγραφέας αναφέρει ότι ο πατέρας της «παρέκαμψεν την δημοσίαν οδόν και διήλθεν δια του βουνού των Κελλίων»[5].

Γύρω απ’ αυτά τα μοναστήρια συγκεντρώνονταν οι εργάτες σε μικρούς συνοικισμούς οι οποίοι αποκτούσαν, με κέντρο πάντοτε την Εκκλησία-καθολικό του μοναστηριού, μια δομή κοινωνικής ζωής.

Ο εκκλησιαστικός τρόπος, η ενοριακή ζωή, εξαπλώνεται εκείνα τα χρόνια όλο και πιο πολύ. Ο βίος του πληρώματος της Εκκλησίας οργανώνεται και κοινωνικά. Η αλληλεγγύη και η μετοχή διαμορφώνουν αυτό που οναμάσθηκε αργότερα Κοινότητα.

Οι άνθρωποι χαίρονται και λυπούνται όλοι μαζί για τα ίδια γεγονότα. Δεν έχουν να μοιράσουν και πολλά πράγματα, έτσι ουσιαστικά ζουν μια κοινή ζωή.

Ο εκκλησιαστικός χρόνος είναι ο χρόνος τους. Το εορτολόγιο μετράει τις μέρες που αναμένονται και τις μέρες που φεύγουν.

Οι Μελισσηνοί :  «Χριστιανά  τα  τέλη»

Το μοναστήρι της Παναγίας της Πορταρέας, που αναφέρεται ως «μοναστηρόπουλον», της «Υπεράγνου Θεομήτορος το της Πορταρέας το επιλεγόμενον» παραχωρήθηκε από τον Πατριάρχη Ιωσήφ, το 1272, ως μετόχι σ’ ένα μεγάλο μοναστήρι το «του Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας» που έχτιζαν οι ομόζυγοι (σύζυγοι) Νικόλαος και Άννα Μελισσηνοί, εκείνο τον καιρό στην περιοχή της Άνω Δρυανούβαινας.

Ο Νικόλαος Μελισσηνός υπήρξε γιος του Κωνσταντίνου Μελισσηνού, τοπάρχη της Δημητριάδας από τις αρχές του 13^ου αιώνα και πατέρας του Ιωάννη Μελισσηνού. Οι Μελισσηνοί (κι όχι Μαλιασσηνοί όπως είχε επικρατήσει λαθεμένα ν’ αναφέρονται), που κατάγονταν από τον κλάδο των Βρυενίων Μελισσηνών, εγκαθίστανται στη Δημητριάδα μετά την κατάλυση του λατινικού βασιλείου της Θεσσαλονικής από τον Θεόδωρο Κομνηνό της Ηπείρου[6].

Ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός

Ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός, πρώτος τοπάρχης της γενιάς, ασφάλισε το φέουδο της Δημητριάδος από τις πειρατικές επιδρομές[7], βοήθησε στις επιχειρήσεις κατά των Φράγκων στη Θεσσαλία τον Θεόδωρο Δούκα της Ηπείρου, ίσως αντιστάθηκε κατά του Γουλιέλμου του Μομφερατικού στο πέρασμα του προς την Θεσσαλονίκη. Νυμφεύθηκε την Μαρία Αγγελίνα Κομνηνή-Δούκαινα. Αναμόρφωσε την Δημητριάδα και το Πήλιο. Φρόντισε για την όσο το δυνατόν καλύτερη εκμετάλλευση των καλλιεργούμενων πεδινών και ημιορεινών περιοχών.

Εκείνα τα χρόνια οι ελεύθεροι καλλιεργητές της γης διέμεναν σε μεγάλους οικισμούς και αναλάμβαναν την καλλιέργεια των κτημάτων με αμοιβή που υπολογιζόταν σε ποσοστό στην παραγωγή[8]. Οι άνθρωποι αυτοί ονομάζονταν έποικοι. Χωριά όπου διέμεναν έποικοι μνημονεύονται για τα χρόνια των Μελισσηνών η Άνω και Κάτω Δρυανούβαινα που ήδη αναφέραμε.

Αναφέρεται επίσης και ένας μικρός οικισμός με το όνομα Άγιον Πύργιον του οποίου την ακριβή θέση δεν γνωρίζουμε.

Αγνοούμε που έμενε ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός και οι επίγονοι του. Ίσως στα Λεχώνια (Λικόνια), ίσως στην Άνω και Κάτω Δρυανούβαινα, ίσως και στην Δημητριάδα.

Εκτός από δραστήριος άρχοντας της περιοχής, ικανός πολιτικός και στρατιωτικός ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός υπήρξε θεοσεβής άνθρωπος. Η κλίση του στο μοναχισμό τον ώθησε να χτίσει ένα μεγάλο μοναστήρι στην Μακρινίτσα που το αφιέρωσε στο όνομα της Θεοτόκου. Το ονόμασε «Οξεία Επίσκεψις της Πανάγνου Θεομήτορος». Με επίσημα έγγραφα (χρυσόβουλλα και αργυρόβουλλα) το απάλλαξε από κάθε φόρο και όρισε να γίνει σταυροπηγιακή μονή, να εξαρτάται δηλαδή πάντοτε από τον Πατριάρχη και όχι από τους Επισκόπους Δημητριάδας. Στόλισε το μοναστήρι με θαυμάσια γλυπτά έργα εκκλησιαστικής τέχνης – ορισμένα σώζονται ακόμη και σήμερα στο μητροπολιτικό ναό της Παναγίας στη Μακρινίτσα αλλά και στο Ναό της Παναγίας στο λόφο της Επισκοπής.

Στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός φόρεσε το μοναχικό κουκούλι και εγκαταβίωσε στο μοναστήρι της Οξείας Επισκέψεως με το όνομα Κωνστάντιος[9].           

Για τους ιστορικούς ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός υπήρξε  μάλλον αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Ο Γιάννης Κορδάτος τον θεωρεί, όπως και τους επιγόνους «γδύστη κι εκμεταλλευτή». Κατηγορεί τους Μελισσηνούς ότι «στέλνανε τους ξεπεσμένους και καταχρεωμένους αγρότες στα μοναστήρια του Πηλίου, παίρνοντας αυτοί τα κτήματα τους…».

Ο Νικόλαος Μελισσηνός

Ο Νικόλαος Μελισσηνός πρέπει να ανέλαβε την αρχή της Δημητριάδας στα 1254, τον καιρό που ο πατέρας του εγκατέλειπε τον κόσμο για την έρημο. Υπήρξε ο σώφρων άρχοντας[10] πολιτικά οξυδερκής. Προσπάθησε, και εν πολλοίς τα κατάφερε, να κρατήσει την περιοχή του μακριά απ’ τις πολεμικές συγκρούσεις οι οποίες λάβαιναν χώρα εκείνο τον καιρό στην περιοχή. Ακολούθησε την πολιτική του πατέρα του, Κωνσταντίνου. Το Πήλιο και η Δημητριάδα γνώρισαν στα χρόνια του μεγάλη άνθιση.

Σύντομα απέκτησε δεσμούς συγγενείας με τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο. Νυμφεύθηκε τη βυζαντινή πριγκίπισσα Άννα, ανεψιά του Αυτοκράτορα και έμεινε μαζί της στην Δημητριάδα. Στα χρόνια εκείνα η Δημητριάδα πρέπει να υπήρξε, λόγω της νευραλγικής της θέσης, πολυάνθρωπη πόλη δεδομένου ότι αναφέρεται ως έδρα στρατηγού (διοικητή θέματος).

Ο Νικόλαος και η Άννα Μελισσηνοί, όπως και ο Κωνσταντίνος ήσαν ευσεβείς άνθρωποι. Άρχισαν λοιπόν να ανοικοδομούν στη θέση της Άνω Δρυανούβαινας ένα μεγάλο μοναστήρι. Αφιερωμένο στον Προφήτη και Βαπτιστή Ιωάννη έγινε πασίγνωστο ως «Μονή Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας». Κι εδώ με χρυσόβουλλα και έγγραφα του αυτοκράτορα εξασφαλίζεται το αφορολόγητο της μονής. Το μοναστήρι χτίσθηκε εις την στάσιν[11] Αρχοντίτση που «ζητήθηκε ν’ αγορασθεί από τους ομόζυγους» όπως αναφέρεται[12]. 

Πανευγενέστατοι ομόζυγοι

«Εν ονόματι του πατρός και του υιού και του αγίου πνεύματος, ημείς οι άπαντες έποικοι του χωριού της Δρυανουβαίνης κοινή βουλή, γνώμη τε και αρεσκεία άνωθεν του παρόντος ύφους τας οικείας σιγνογραφίας πονησάμενοι το παρόν εκούσιον και αμεταμέλητον καταθετικόν ενυπόγραφον έγγραφον ημών τιθέμεθα και ποιούμεν συν τοις παντοίοις κληρονόμοις και διακοτόχοις ημών, εκουσίως και αβιάστως, καθαρώς και αρραδιούργως, αυτοθελώς και αυτοπροαιρέτως και ουκ έκ τινος ανάγκης ή βίας ή φόβου ή αρχοντικής καταδυναστείας, συν προθυμία δε μάλλον απάση, ολοψύχω προθέσει και απλώς ειπείν μετά πολλής ημών της αποδοχής και θελήσεως προς υμάς τους πανευγενεστάτους ομοζύγους, τον τε περιπόθητον γαμβρόν του κραταιού και αγίου ημών αυθέντου και βασιλέως, Άγγελον Κομνηνόν τον Μαλιασσηνόν κύρ Νικόλαον και περιπόθητον συμβίον σου και περιπόθητον ανεψιάν του κραταιού και αγίου ημών αυθέντου και βασιλέως, Δούκαιναν Κομνηνήν την Παλαιολογίναν κυράν Άνναν την Μαλιασηνήν, την και κτητόρισσαν χρηματίζουσαν της ευαγεστάτης πατριαρχικής γυναικείας μονής της εις όνομα τιμωμένης του τιμίου πανενδόξου Προφήτου Προδρόμου και δι υμών προς το άπαν μέρος και πλήρωμα της τοιαύτης μονής, καθώς δηλωθήσεται και γαρ επειδή εκ Θεού οδηγηθέντες προεθυμήθητε οι αναγεγραμμένοι πανευγενέστατοι ομόζυγοι εκ βάθρων αυτών ανεγείραι εν τω θέματι του χωριού ημών της Δρυανουβαίνης, τοποθεσία δε του Αρχοντίτζη, γυναικείαν πατριαρχικήν μονήν επ’ ονόματι του τιμίου πανενδόξου Προφήτου Προδρόμου της Νέας Πέτρας, ήτις συν Θεώ μέλλει γενέσθαι και πολλών ψυχών φροντιστήριον, ηθελήσατε δε εξωνήσασθαι και την όλην στάσιν του Αρχοντίτζη Μιχαήλ, την προ πολλών ήδη ενιαυτών παρ’ αυτού νεμομένην λόγω της τοιαύτης μονής μετά πάντων και παντοίων των αρχαίων και δικαίων προνομίων αυτής, κατά και εν τω πρατηρίω εγγράφω τω παρά του Αρχοντίτζη Μιχαήλ γεγονότι σαφέστερον δηλούνται, προσέκειτο δε τη δηλωθείση στάσει ετήσιον τέλος νομίσματα υπέρπυρα δύο και κοκκία οκτώ και επεί έμελλεν η τοιαύτη άπασα στάσις αφιερωθήναι τω Θεώ παρ’ υμών των πανευγενεστάτων ομοζύγων και ειδότες, ως το άπαξ  αφιερωθέν τω Θεώ ου δουλούται, ένεκεν τούτου διεκρίθημεν και ημείς πάντες οι αναγεγραμμένοι έποικοι της Δρυανουβαίνης, ως το επικείμενον το διαληφθείση στάσει ετήσιον τέλος, δηλονότι τα δύο τρίτον υπέρπυρα μη επικείσθαι και τη μονή, αλλά ατελή πάντη και ακαταδούλωτον δεσπόζεσθαι τε νέμεσθαι παρά της μονής την τοιαύτην άπασαν στάσιν, τούτο γούν ούτω ποιήσαι διανοηθέντες και εγγράφως την τοιαύτην ημών αγαθήν βουλήν προεθυμήθημεν εκτελέσαι και ιδού δια της παρούσης εκουσίου και αμεταμελήτου καταθετικής ημών γραφής αναδεχόμεθα το δηλωθέν ετήσιον τέλος και προστιθέμεθα τούτο τοις ημετέροις ετησίοις ακροστίχοις, ως και τούτο τελείσθαι παρ’ ημών αναλόγως κατά την εκάστου ισχύν και την μονήν ανενόχλητον διατηρείσθαι ένεκεν της δόσεως του ετησίου τέλους και βάρους, ήγουν των δύο τρίτον υπερπύρων το μέν χάριν ψυχικής σωτηρίας ημών, το δε δια την κατά Θεόν αγάπην, ήν εξ όλης της ψυχής ημών κεκτήμεθα προς υμάς τους πανευγενεστάτους ομοζύγους υπέρ της τιμής και κυβερνήσεως και ευεργεσίας, ην καθ’ εκάστην έχομεν αφ’ υμών και ουδέποτε των καιρών ή των χρόνων ή ημείς αυτοί ή των παντοίων κληρονόμων και διακατόχων ημών τολμήσειεν απιδείν εις διαίρεσιν του παρόντος καταθετικού εγγράφου ημών μερικώς ή καθόλου[13]».  

Εκείνο που συγκινεί τους εποίκους και τους αναγκάζει να κάνουν το δικό τους τάμα στο νέο μοναστήρι και τον Τίμιο Προφήτη Πρόδρομο είναι προφανώς αυτή η πρόθεση των «ομόζυγων» να αγοράσουν του τσιφλίκι του Μιχαήλ Αρχοντίτζη, αν και ως άρχοντες της περιοχής μπορούσαν να το πάρουν χωρίς χρήματα[14].     

Σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου το οποίο παρέχει την αυτοκρατορική συνέναιση να περιέλθουν τα μεγάλα μοναστήρια Οξείας Επισκέψεως της Πανάγνου Θεομήτορος και του Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας, μετά τον θάνατο των κτιτόρων Νικολάου και Άννας Μελισσηνών στον γιο τους Ιωάννη Μελισσηνό, αναφέρονται και τα τρία μετόχια της μονής Τιμίου Προδρόμου Νέας Πέτρας «ήγουν … το εις όνομα τιμώμενο της υπεράγνου μου Θεομήτορος και επικεκλημένον της Πορταρέας, το εις όνομα του Αγίου Νικολάου το και επιλεγόμενον του Επαλιροπάτου και το εις όνομα και αυτό της υπεράγνου μου Θεομήτορος και επονομαζόμενον το Ησυχασταρείον …[15]». Τα δύο από αυτά μας είναι γνωστά. Πρόκειται για το εκκλησάκι πλάι στον Άγιο Νικόλαο, την Παναγία τη Πορταρέα και το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου του Παλιροπάτου, πάνω στο καθολικό του οποίου, κατά πάσα πιθανότητα, χτίσθηκε ο νυν μητροπολιτικός ναός της Πορταριάς.

Ιωάσαφ και Ανθούσα

Μετά την ολοκλήρωση της ανέγερσης της Μονής Τιμίου Προδρόμου Νέας Πέτρας και γύρω στα 1270 οι Νικόλαος Μελισσηνός και Άννα Παλαιολογίνα Μελισσηνή μόνασαν, όπως και ο Κωνσταντίνος Μελισσηνός με τη σύζυγο του. Ο Νικόλαος μόνασε στο ανδρικό μοναστήρι της Οξείας Επισκέψεως με το όνομα Ιωάσαφ και η γυναίκα του στη γυναικεία Μονή Προφήτου Προδρόμου με το όνομα Ανθούσα.

Μάλιστα στον Ιερό Ναό της Παναγίας της Επισκοπής σώζεται η επιτύμβια πλάκα του τάφου της Ανθούσας. Φέρει την επιγραφή  «… της Αγγελίνας Δούκενας της Μαλ…ινής, (Μαλιασινής)  της δια του Θείου και Αγγελικού Σχήματος μετονομασθείσης Ανθούσης».  

  

Δημητριάδα: πορεία φθίνουσα

Η πορεία της πόλη της Δημητριάδος, που στα δύσκολα μετά την Δ΄ Σταυροφορία χρόνια κυβερνούν οι Μελισσηνοί, είναι αντιστρόφως ανάλογη με την πορεία των χωριών του Πηλίου και ιδιαίτερα με την περιοχή της Δρυανούβαινας.

Όσο η πόλη μικραίνει, τόσο τα χωριά πληθαίνουν και μεγαλώνουν.

Όταν φυσικά αναφερόμαστε στην Δημητριάδα πρέπει να εννοούμε μια μεγάλη αστική περιοχή στην οποία υπάρχουν διάφορα πολίσματα, μικρές δηλαδή πόλεις-συνοικίες. Tα πολίσματα αυτά, ανεξάρτητα απ’ την θέση και την έκταση της Δημητριάδας των Αρχόντων, των περιοχών όπου βρίσκονταν τα ανάκτορα και οι μεγάλοι ναοί, απλώνονταν σ’ ολόκληρη την πεδιάδα του Βόλου.

Όσο λοιπόν οι πειρατές, οι Σαρακηνοί και οι Αγαρηνοί, καταστρέφουν και εξολοθρεύουν τις ανοχύρωτες πολλές φορές και  την οχυρωμένη πόλη, τόσο και οι κάτοικοι της Δημητριάδας αποσύρονται προς το βουνό.

Τα μικρά χωριά σιγά σιγά μεγαλώνουν, η αρχιτεκτονική των σπιτιών αλλάζει, η οργάνωσή τους διαφοροποιείται.

Κάποτε μεταφέρεται και η έδρα του Επισκόπου στο βουνό κι έτσι ονομάζεται Επισκοπή ο λόφος όπου υπάρχει ακόμη το Εκκλησάκι της Παναγίας. Το τελευταίο αμφισβητείται από κάποιους ιστορικούς, δεδομένου ότι υπάρχουν και εκείνοι που ανακαλύπτουν αλλού την προέλευση του τοπωνυμίου : Η Παναγία, η επισκοπούσα το πέλαγος, ονομάζει τον λοφίσκο.

Μια μικρή ανασκόπηση της ιστορίας της Δημητριάδος πιστεύουμε πως είναι απαραίτητη.

Η πόλη κτίσθηκε από το γιο του Αντιγόνου, Δημήτριο, ο οποίος ανακηρύχθηκε βασιλιάς των Μακεδόνων το 294 π.Χ. και είχε υπό την επιρροή του το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Η Δημητριάδα ορίσθηκε ως πρωτεύουσα του νέου κράτους των Μακεδόνων – επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι προσπαθούσαν επί χρόνια με πολέμους να εδραιώσουν τη θέση τους.

Ο Δημήτριος επέλεξε τη θέση των Παγασών και ανάγκασε τους κατοίκους των γειτονικών πόλεων να μετοικήσουν εκεί. Η πόλη πήρε το όνομα του. Το ίδιο είχε συμβεί και με άλλους επιγόνους. Ο Κάσσανδρος π.χ. έχτισε στη θέση της παλαιάς Ποτίδαιας την Κασσάνδρεια και τη Θεσσαλονίκη σ’ ένα συνοικισμό της παλιάς Θέρμης.

Η Δημητριάδα υπήρξε μεγάλη και πλούσια πόλη. Οι απόγονοι του Δημητρίου και κυρίως ο γιος του Αντίγονος Γονατάς φρόντισαν να την οχυρώσουν και να την οργανώσουν πολεοδομικά, έκτισαν ένα λαμπρό ανάκτορο   διώροφο , έκτισαν ναούς, όπως αυτόν της Ιωλκίας Αρτέμιδας, διαμόρφωσαν μεγάλη αγορά.

Το θέατρο και ο ιππόδρομος είναι κτίσματα μεταγενέστερα.

Τα τείχη διαμορφώθηκαν πολλές φορές, δεδομένου ότι η πόλη αντιμετώπιζε συνεχώς από τον καιρό των Μακεδόνων επιδρομές : Αχαιοί, Δωριείς, Θεσσαλοί την επιβουλεύονται δεδομένου ότι η θέση της είναι οχυρή και επιπλέον διαθέτει διακομεταμιστικό μεγάλο λιμάνι.

Μετά την ήττα των Μακεδόνων στη θέση Κυνός Κεφαλαί, το 197 π.Χ. η πόλη περιέρχεται στους Ρωμαίους. Οι τελευταίοι εγκατέστησαν φρουρά στη Δημητριάδα, όμως την απέσυραν ένα χρόνο αργότερα, όταν ο Φλαμινίνος διακήρυξε την ελευθερία των Ελλήνων.

Ακολούθησαν πολύχρονες περιπέτειες, η πόλη πέρασε στα χέρια των Μακεδόνων και πάλι το 191 π.Χ. και στη συνέχεια το 167 π.Χ. οι Μάγνητες ανακηρύχθηκαν ελεύθεροι με κέντρο τους τη Δημητριάδα, ώς την ολοκληρωτική επικράτηση των Ρωμαίων.

Η παλαιοχριστιανική Δημητριάδα υπήρξε πολυάνθρωπη.

Απλωμένη ανάμεσα στη θέση Μπουρμπουλήθρα και Πευκάκια ήδη έχει συμπτυχθεί από την ρωμαϊκή εποχή. Αυτό τουλάχιστον αναφέρει ο Στράβων : «νυν δε συνέσταλται μεν, των δ’ εν τη Μαγνησία πασών υμών διαφέρει ..»

Αναπτύσσεται περισσότερο κι αναφαίνεται η σπουδαιότητα της επί Ιουστινιανού.

Τότε στα τείχη της, όπως και στα τείχη άλλων σημαντικών θεσσαλικών πόλεων, γίνονται επισκευές, σύμφωνα με μαρτυρία του Προκόπιου.

Κατά τον 6^ο και 7^ο αιώνα νέες επιδρομές βαρβάρων από το Βορρά αλλά και πειρατών από τη θάλασσα συρρικνώνουν ακόμη περισσότερο την πόλη.

Και ενώ η Δημητριάδα φθίνει, αρχίζει να αναπτύσσεται ο γειτονικός Αλμυρός ή μάλλον οι δυο Αλμυροί (Πάνω και Κάτω).

Τα χρόνια των Μελισσηνών είναι χρόνια παρακμής της πόλης, η οποία έχει ήδη μεταφερθεί κατά το μεγαλύτερο μέρος της στο Κάστρο του Βόλου.

Ήδη επί Μελισσηνών (οι οποίοι ήλθαν σε επιμειξία με Καταλάνους) αλλάζει το όνομα της. Αίμα Μελισσηνών έχει και ο πρώτος «κόμις της Μήτρας» - Μήτρα πλέον ονομάζεται η Δημητριάδα.

Από τον καιρό της ακμής της παλαιοχριστιανικής Δημητριάδος σώζονται η παλαιοχριστιανική εκκλησία της Δαμοκρατίας. Τρίκλιτη με νάρθηκα, αίθριο και βαπτιστήριο. Για το χτίσιμο της χρησιμοποιήθηκε οικοδομικό υλικό από τα μνημεία της ελληνιστικής πόλης.

Επίσης δυτικά της βασιλικής της Δαμοκρατίας αποκαλύφθηκε κοσμικό αψιδωτό κτήριο με ψηφιδωτό δάπεδο. Λίγο μακρύτερα βρέθηκε λουτρικό συγκρότημα.

Λείψανα της Δημητριάδας των μεταγενέστερων χρόνων έχουμε και στη συνοικία των Παλαιών.

Η πόλη ήταν οχυρωμένη στο φρούριο του λόφου από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Ήδη, με το πέρασμα του καιρού κι όσο φθίνει η πόλη των Πευκακίων, αυτή μεγαλώνει. Οι κάτοικοι της Δημητριάδας συγκεντρώνονται πλέον στα τείχη που  τα θεωρούν πιο ασφαλή.

Τα σημαντικότερα πάντως ευρήματα στην περιοχή Δημητριάδος είναι οι περίφημες γραπτές στήλες, επιτύμβια μνημεία με ζωηρά χρώματα, που μας δίνουν πληροφορίες για την αρχαία πόλη (294 - 192 π.Χ.).

Από τη σπουδαία πόλη της Δημητριάδος, στον καιρό των Μελισσηνών, σώζονταν μια ασήμαντη κώμη.

        

Το μοναστηρόπουλο της Παναγίας Πορταρέας

Αν από το μοναστήρι την «Οξείας Επισκέψεως» δεν έχει απομείνει σχεδόν τίποτε, απ’ το μεγάλο γυναικείο μοναστήρι του Προφήτη Προδρόμου Νέας Πέτρας έχει σωθεί το καθολικό.

Ένας ευλαβής μοναχός, ο Παίσιος, το 1865, αναστήλωσε εξ’ ερειπίων την εκκλησία.

Όσα γνωρίζουμε για το μοναστήρι αυτό τα συνάγουμε από εκκλησιαστικά έγγραφα της εποχής και ιδιαίτερα από έγγραφο του 1276, που συνέταξε ο Πατριάρχης Ιωσήφ. Μ’ αυτό προσφέρεται στους Μελισσηνούς το μοναστηρόπουλο της Παναγίας της Πορταρέας, ως μετόχι του μεγάλου μοναστηριού. Για το ίδιο έγγραφο ο κ. Παπαθανασίου επισημαίνει: «Πληροφορούμαστε από αυτό ότι: Το μοναστήρι του προφήτη Προδρόμου Νέας Πέτρας, στο θέμα της Άνω Δρυανούβαινας, ήταν «αυτοδέσποτον, παντί ανεπηρέαστον και ελεύθερον» ως Σταυροπηγιακό (πατριαρχική μονή). Επίσης πληροφορούμαστε ότι η ονομασία του Πηλίου, ως βουνό ήταν άγνωστη στα 1272 και η περιοχή της σημερινής Πορταριάς ονομαζόταν «θέμα της Δρυανούβαινας». Στο έγγραφο μνημονεύονται συστηματικά και με πολλές λεπτομέρειες οι αγορές που έγιναν, από τους «ομόζυγους» Μελισσηνούς, για να προικισθεί το μοναστήρι του Προφήτη Προδρόμου Νέας Πέτρας, καθώς και το τίμημα της αγοράς των γαιοκτησιών αυτών…

Επίσης ο κ. Παπαθανασίου, παρατηρεί την συνήθεια εκείνων των χρόνων  της απειλής αφορισμών για τη διασφάλιση  περιουσιών. Αναφέρει μάλιστα σχετικό τμήμα αφορισμού για όποιον πειράξει το μοναστήρι: «φρικώδει αφορισμόν εαυτόν καθυποβάλλειν και τω αιωνίω πυρί…»[16].

Τέλος  επισημαίνει την δωρεά του, υπάρχοντος ήδη, «μοναστηρόπουλου», που ήταν αφιερωμένο στην «Υπεραγία Θεομήτορα και επονομαζόταν «της Πορταρέας» μαζί με κτήματα και «προσκαθημένους» καλλιεργητές. Το μοναστηράκι παραχωρείται ως μετόχι στην αναγειρόμενη μονή.

            Η οικογένεια των Μελισσηνών κυβερνάει την περιοχή της Δημητριάδος και την Άνω Δρυανούβαινα για 115 χρόνια μετά τον θάνατο του Νικολάου Μελισσηνού.

            Οι απόγονοι του είναι: α) Ο Ιωάννης Μελισσηνός. Το όνομά του βρίσκεται ακουμπισμένο όπως βρίσκει ο Σεφέρης ότι είναι η ομηρική Ασίνη (και γιατί όχι και το Ορμίνιο ή Ορμένιο;) στην άκρη ενός κειμένου. Μια μοναδική αναφορά σε χρυσόβουλο του Αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου, το έτος 1274: «είτε και τούτο την βασιλείαν μου εξητήσατο, ίνα μετά την αυτού τε και της συζύγου παρέλευσιν, ανάδοχος είη και έφορος ως κληρονόμος επί ταις δυσίν ταύταις μοναίς ο υιός αυτών, οικείος τη Βασιλεία μου Κομνηνός Κυρ Ιωάννης ο Μαλλιασσηνός[17] …»

            β) Ο Γαβριήλ Μελισσηνός. Γιος του Ιωάννη Μελισσηνού. Πολέμησε και επεξέτεινε την περιοχή του. Εθεωρείτο ο πιο ισχυρός φεουδάρχης της μεσαιωνικής Θεσσαλίας.

            γ) Στέφανος Μελισσηνός – Γαβριηλόπουλος. Γιος του Γαβριήλ. Μεγάλωσε ακόμη περισσότερο τις κτήσεις του πατέρα του. Αντιμετώπισε τους Καταλανούς που είχαν αρχίσει επιδρομές στη Θεσσαλία. Μάλιστα με την συνήθη μέθοδο των βυζαντινών αρχόντων κατάφερε να τους αντιμετωπίσει παντρεύοντας την αδελφή του Άννα με τον αρχιστράτηγο των Καταλανών Odo de Novelles. Είναι και ο τελευταίος που κράτησε ενωμένη μια τεράστια περιοχή, που ξεπερνούσε τα όρια της Θεσσαλίας.

            δ) Ο γαμπρός του Odo μένει τοπάρχης της Δημητριάδος και του Δρόγγου (Δρυανούβαινας).

            ε) Armegolio Μελισσηνός – Νοβέλ. Θεωρεί την τοπαρχία που κληρονόμησε καταλανική κτήση. Κτίζει πύργο στην περιοχή Likonia (Λεχώνια).

            στ) Misili ή Melissino de Novel. Τελευταίος τοπάρχης της περιοχής.

            Οι αρχιερείς και οι Πατριάρχες που φαίνονται να παίζουν ρόλο στην ανέγερση των μεγάλων μοναστηριών στην περιοχή είναι:

            α) Ο Επίσκοπος Δημητριάδος Μιχαήλ ο Πανάρετος. Αρχιερατεύει για 4 χρόνια (1272 – 1276) και συντάσσει τα έγγραφα που αναφέρονται στα μοναστήρια της Οξείας Επισκέψεως, του Προφήτη Προδρόμου Νέας Πέτρας και της Παναγίας Πορταρέας.

            Τα έγγραφα συντάσσονται από τον Επίσκοπο, ελλείψει ταβουλαρίου (συμβολαιογράφου) στην περιοχή Δημητριάδος αλλά και λόγω της σπουδαιότητας του ενός των συμβαλλομένων[18].

            Τον ίδιο καιρό συντάσσεται και το προαναφερθέν έγγραφο δωρεάς από τον Πατριάρχη Ιωσήφ τον Α΄, ο οποίος προηγείται του Ιωάννη ΙΑ΄ του Βέκκου, του Λατινοφρόνος (ο οποίος  έσφαζε όσους μοναχούς του Άθωνα  δεν τον αναγνώριζαν) και έπεται αυτού. Επανέρχεται δηλαδή το 1389 στον θρόνο του.

            Εκείνα τα χρόνια βρίσκονται στον αυτοκρατορικό θρόνο οι Παλαιολόγοι.

Tι απέμεινε από την αίγλη του παλιού καιρού

            Εκείνο που κυρίως απέμεινε στις μέρες μας  δεν είναι  ένα κομμάτι, μια πέτρα, μια εικόνα αλλά η θέση των παλαιών μονών. Τα πάντα έχουν σβήσει στο πέρασμα του πανδαμάτορος. Σώθηκαν κάποια σχήματα, αρχαίοι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί, παραδοσιακοί τρόποι διακόσμησης. Απ’ την Παναγία την Πορταρέα απομένει, όπως αναφέρθηκε, το κάτω μέρος της αναστήλωσης του 13^ου αιώνα. Η εξωτερική και η εσωτερική αγιογράφηση είναι του μοναχού του Σουρβιάς Δανιήλ στα 1581. Της ίδιας εποχής είναι και τα πάνω μέρη, τα ξυλόδετα και η σκεπή.

Το πρόβλημα με τα αρχαία κτίσματα σε ορεινές περιοχές είναι οι κατολισθήσεις που εξαφανίζουν κάθε παλαιό ίχνος.

Αυτό συμβαίνει με το μοναστήρι της «Οξείας Επισκέψεως». Στο συναξαριστή του βίου του Αγίου Γερασίμου αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους τούρκους. Αν η περιοχή ήταν πεδινή υπήρχε πιθανότητα να βρεθούν τα θεμέλια του, να φανεί μια διάταξη. Κάτι τέτοιο σε βουνό, έγινε με το μοναστήρι της Θερμής στην Μυτιλήνη, όπου και βρέθηκαν, θαυμαστώ τω τρόπω, τα λείψανα των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης.

Στη Μακρινίτσα όμως, στο σημείο που υπάρχει το εκκλησάκι είναι εμφανή τα ίχνη των κατολισθήσεων. Για τον λόγο αυτό, όπως επισημαίνει ο Απόστολος Παπαθανασίου οι ντόπιοι ονομάζουν τον τόπο «σαρίσματα».

Από περικοπή πατριαρχικού υπομνήματος του 1256 στο οποίο αναφέρεται για το μοναστήρι της «Οξείας Επισκέψεως», τονίζοντας την Σταυροπηγιακήν ιδιότητα του τελευταίου, ότι «ουδεμίαν μετοχήν έχει ο Δημητριάδος, ουδέ εν τω παραυλαρίω αυτής του Οσίου, Ονουφρίου….»φαίνεται ότι υπήρχε παρεκκλήσιο του ανδρώου μοναστηριού της Μακρινίτσας επ’ ονόματι του Οσίου Ονουφρίου. Κι επειδή - το είπαμε κι άλλη φορά - με την ονομασία περισώζεται η θέση τουλάχιστον, πρέπει να δεχθούμε ότι ο σημερινός Άγιος Ονούφριος Ιωλκού, πρέπει να υπήρξε μονύδριο του μοναστηριού της «Οξείας Επισκέψεως»,  που δωρήθηκε μαζί με τα κτήματα, ενδεχομένως τον χώρο όπου βρίσκεται το σημερινό χωριό, στον Νικόλαο Μελισσηνό, μετά του θανάτου του πατέρα του.

Με  το ίδιο πατριαρχικό υπόμνημα επισείεται και πάλι η ποινή του αφορισμού για όποιον εγγίζει την  Σταυροπηγιακήν μονήν της «Οξείας Επισκέψεως».

Στα εκδοτήρια γράμματα του Επισκόπου Μιχαήλ Πανάρετου φαίνεται ότι παραχωρείται ως μετόχι της Μονής Προφήτου του Προδρόμου Νέας Πέτρας και το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου του Παλιρροπάτου.

Γράφει σχετικά ο Βαγγέλης  Σκουβαράς : «Ως τις στερνές δεκαετίες του περασμένου αιώνα σωζόταν και το μονύδριο του Αγίου Νικολάου Παλιρροπάτου, χτισμένο στα υστεροβυζαντινά χρόνια (ΙΓ΄αι). Στη νότια πλευρά του ήσαν εντοιχισμένα δύο αρχαία ανάγλυφα. Το πρώτο παρίστανε έναν κωπηλάτη (ίσως τον Χάροντα) και το δεύτερο μια όρθια γυναίκα με ποδήρη χιτώνα. Ξεκινώντας από τα μνημεία αυτά και από όσα άλλα βρέθηκαν σε τύμβους, στη θέση «Αλώνι» και διασταυρώνοντας ένα χωρίο του Στράβωνα ο ιατροφιλόσοφος Ν. Γεωργιάδης, υποστήριξε ότι στην Πορταριά βρίσκονταν το αρχαίο πόλισμα  Ορμίνιον. Το θέμα δεν ξεκαθαρίστηκε τελικά (1983) από ξένους κι Έλληνες αρχαιολόγους.

Πάνω στα θεμέλια του μονυδρίου αυτού οικοδομήθηκε  στα 1856, με δαπάνες της Κοινότητας και αφιερώματα ιδιωτών, ο θαυμάσιος, κι ένας από τους εντυπωσιακότερους της περιοχής, ναός του Αγίου Νικολάου. Κόστισε 70.000 γρόσια. Οι χτιστάδες του ήταν Ζουμπανιώτες, με πρωτομάστορα το ονομαστό στα Βολιωτοχώρια εκείνη την εποχή, Μάστρο-Κοσμά»[19].

Εκτός απ’ το παλαιό τέμπλο, το ευαγγέλιο και παλιές εικόνες, στο εξωτερικό μέρος της κόγχης του Ιερού, υπάρχουν αρκετά λιθανάγλυφα. Άλλα είναι χρονολογημένα με το έτος κατασκευής του Ναού (1856) κι άλλα αρχαία, με διακοσμητικά σχήματα και εμβλήματα.

Υπάρχει το φτερωτό λιοντάρι, πασίγνωστο θέμα στην βυζαντινή αγιογραφία. Ακόμη οι γρύπες, προσφιλές θέμα ακόμη και στους Ρωμαίους.

Από τον κ. Παπαθανασίου αναφέρονται 6 μονύδρια που υπήρχαν στην περιοχή της Δρυανούβαινας πριν από την ανοικοδόμηση του μοναστηριού του Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας[20].

_ Το μονύδριο της Παναγίας της Πορταρέας.

_ Το μονύδριο του Αγίου Νικολάου του Παλιρροπάτου.

_ Το μονύδριο των Αγίων Αποστόλων του Μεγαλογένους.

_ Το μονύδριο του Αγίου Νικολάου του Ξυλοπά.

_ Το μονύδριο του Αγίου Ονουφρίου.

_ Το μονύδριο του Αγίου Γεωργίου.

Αναφερθήκαμε ήδη στο εκκλησάκι της Παναγίας της Πορταρέας και στον καιρό που αποτελούσε αυτό ενοριακό ναό, πριν αναστηλωθεί και αποδοθεί στο μοναστήρι της Παναγίας- αλλά και μετά, τον 16^ο αιώνα.

Γνωρίσαμε επίσης τόσο την τύχη του ναού του Αγίου Νικολάου του Παλιρροπάτου, όσο και του Αγίου Ονουφρίου.

Για το μονύδριο των Αγίων Αποστόλων του Μεγαλογένους, ο Ζωσιμάς Εσφιγμενίτης αναφέρει ότι η θέση του ταυτίζεται με τη θέση του καθολικού του ναού του Κατηχωρίου.

Ο ίδιος ερευνητής αναφέρει την ύπαρξη στην εποχή του (1897) του εξωκλησιού του Αγίου Νικολάου του Ξυλοπά.  Βρίσκονταν απέναντι από το Κατηχώρι και το φρόντιζε  ένας καλόγερος[21].

            Ελάχιστα μνημεία έχουμε από την οικοδομική και καλλιτεχνική παραγωγή στο Πήλιο κατά τον 12^ο και 13^ο αιώνα. Τα περισσότερα από αυτά είναι γλυπτά. Βρίσκονται στην Εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου στην Επισκοπή Άνω Βόλου, στην Εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου στην Μακρινίτσα που χτίσθηκε το 1767 λίγο μακρύτερα απ’ τον βυζαντινό μοναστήρι της Μακρινίτσας, που άντεξε ως τα μισά του 18^ου αιώνα, και στον ναό του Αγίου Νικολάου στην Πορταριά.

Από κτήρια υπάρχουν υπολείμματα στον ανακαινισμένο το 1839 ναό στο λόφο της Επισκοπής καθώς και τα κάτω τμήματα της τοιχοποιίας στην Παναγία την Πορταρέα[22], όπως ήδη αναφέραμε.

2. Η ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η περίοδος αυτή αρχίζει το 1423 όταν ο Τουραχάμπεης κατακτά την Θετταλομαγνησία.

Οι Τούρκοι αδιαφόρησαν τον πρώτο καιρό για τα ορεινά. Παρέμειναν στις προσοδοφόρες κοιλάδες του Βόλου και των Λεχωνίων αλλά και στις ημιορεινές περιοχές της Αργαλαστής, των Ζερβοχίων και του Στροφύλλου, όπου εγκαταστάθηκαν οικογένειες Κονιάρων.[23]

Αυτό κατέστησε το ορεινό Πήλιο καταφύγιο για ανθρώπους από όλη την Ελλάδα, κυνηγημένους από τους Τούρκους. Κυρίως κατέφυγαν εκεί από την Εύβοια, τη Δυτική Θεσσαλία, την Ήπειρο, τα νησιά του Αιγαίου αλλά και τη Ρουμέλη και τον Μοριά.

Έτσι, στο τέλος περίπου του 16^ου αιώνα δημιουργούνται τα πρώτα χωριά, τα οποία πήραν το όνομα του μοναστηριού γύρω από το οποίο χτίσθηκαν : Άγιος Λαυρέντιος, Άγιος Γεώργιος, Άγιος Δημήτριος, Άγιος Ονούφριος, Πορταριά ( από την Παναγία Πορταρέα ) Μακρινίτσα ( από την Παναγία Μακρινίτισσα )κ.α

Από τον 17^ο αιώνα όμως, οι Τούρκοι προσπαθούν να ελέγξουν τα χωριά ολοκλήρου του Πηλίου. Με σουλτανικά διατάγματα παραχωρούν τις προσόδους ορισμένων χωριών σε Τούρκους μεγιστάνες. Σε άλλα παραχωρούνται σημαντικές φορολογικές διευκολύνσεις.

Σιγά – σιγά, και ανάλογα με το κατά περίπτωση διοικητικό και φορολογικό καθεστώς τους, τα χωριά χωρίζονται σε χάσια και βακούφια.

Τα βακούφια είναι αφιερωμένα σε ευαγή οθωμανικά ιδρύματα. Το καθεστώς εξάρτησης τους είναι αρκετά ελεύθερο. Αυτοδιοικούνται από τους εκλεγμένους, ανά χρόνο, προεστούς τους.

Τα χάσια ήσαν ιδιόκτητα χωριά. Δεν είχαν διοικητική αυτονομία. Ήσαν εξαρτημένα από, κατά κανόνα, άπληστους τιμαριούχους, στρατιωτικούς κυρίως.

Σ’ αυτή τη δεύτερη κατηγορία ανήκε, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, και η Πορταριά.

Ο Βαγγέλης Σκουβαράς ανακαλύπτει, όπως είδαμε, την πρώτη αναφορά του σημερινού ονόματος του χωριού που πήρε τη θέση της Άνω Δρυανούβαινας. Γράφει σχετικά στα «Πορταρίτικά» του[24]:

«Πότε η Άνω Δρυανούβαινα των υστεροβυζαντινών χρόνων μετονομάσθηκε σε Πορταριά, δεν μπορούμε, όχι με ακρίβεια, αλλ’ ούτε κατά προσέγγιση να το προσδιορίσουμε.

Σύμφωνα μ’ ένα σημείωμα του ηγούμενου της Μονής του Αγίου Λαυρεντίου Νεόφυτου, το οποίο γύρω στα 1915 βρίσκονταν μ’ άλλα έγγραφα (σιγγίλια, χρυσόβουλλα, συνορλαμάδες) στα χέρια των κληρονόμων του Ν. Τασαίου στον Άη Λαυρέντη, η πρώτη μνεία του σημερινού της ονόματος απαντά στα 1557.

Ήταν Κοινότητα κι είχε την δική της σφραγίδα.

Γύρω απ’ τα μοναστήρια

Πώς δημιουργήθηκαν αυτές οι κοινότητες το μαθαίνουμε από τον Γιάννη Κορδάτο[25]:

«Τα σημερινά χωριά που είναι χτισμένα σε ύψος ως 800 περίπου μέτρων στη δυτική πλευρά του βουνού (Πήλιο) και ως 600 στην ανατολική που είναι πιο απότομη, είναι νεώτερα χτίσματα. Θετικά ξέρουμε πως κατά την εποχή της φραγκοκρατίας υπήρχαν μερικά χωριά και στην ανατολική και στη δυτική πλευρά του βουνού. Οι ερημικές οικήσεις που αναφέραμε παραπάνω, με σκοπό την εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου του βουνού, υπήρχαν βέβαια και πριν από την εποχή αυτή. Οι οικήσεις αυτές δεν χρησίμευαν για μόνιμη εγκατάσταση παρά για προσωρινή στέγαση των ανθρώπων κατά την περίοδο της απουσίας τους από τα κατοικημένα κέντρα, όπως τα σημερινά καλύβια. Την εποχή της φραγκοκρατίας υπήρχαν στα ψηλά μέρη του βουνού και μερικά μοναστήρια. Τα μοναστήρια χτίζονταν φυσικά για μόνιμη εγκατάσταση. Γι αυτό και σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσαν τον πυρήνα των σημερινών χωριών: γύρω στα μοναστήρια αυτά με τον καιρό σχηματίσθηκαν συνοικισμοί.

Άλλων χωριών τον πυρήνα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν οι μονωμένες οικήσεις που αναφέραμε: όταν δηλαδή οι άνθρωποι έμεναν μόνιμα στα παραλιακά κέντρα, χρησιμοποιούσαν τα απομακρυσμένα αυτά σπίτια όσον καιρό διαρκούσε η απασχόληση τους εκεί – όπως σήμερα οι πηλιορείτες χρησιμοποιούν τα «καλύβια» για την εποχή που μαζεύουν τις ελιές και βγάζουν το λάδι ή που περιποιούνται τα χτήματά τους, ενώ τον υπόλοιπο καιρό μένουν στα χωριά.

Όταν όμως (στο μεσαίωνα) η ζωή στα χαμηλά κατοικημένα κέντρα έγινε επικίνδυνη, για τις βαρβαρικές και πειρατικές επιδρομές, από τις οποίες η κεντρική διοίκηση ήταν ανίκανη να υπερασπίσει τους υπηκόους της, ήταν φυσικό να γίνει σκέψη για μόνιμη εγκατάσταση στις μακρινές και συχνά δυσπρόσιτες εκείνες οικήσεις. Θέσεις με πλούσια βλάστηση και νερά ήταν κατάλληλες για συνοικισμούς.

Το μεγάλωμα των συνοικισμών αυτών το ευνόησαν οι περιστάσεις: Κατά την διάρκεια της τουρκοκρατίας, πολλοί Έλληνες, όχι μόνο  από τους παραλιακούς συνοικισμούς της περιοχής, παρά και από τον Αλμυρό, από την άλλη Θεσσαλία, από την περιφέρεια της Λαμίας και από την Εύβοια ακόμη, βρήκαν καταφύγιο στα χωριά του Πηλίου, όπου οι όροι της ζωής ήταν καλύτεροι και ο τουρκικός ζυγός όχι πολύ επαχθής…».

Μια απ’ τις Κοινότητες αυτές, λοιπόν, που εποικίζεται και μεγαλώνει τον καιρό της Τουρκοκρατίας είναι και η Πορταριά.

Το θαύμα με την ρόβην

Σε αγιολογικό κείμενο, συγκεκριμένα στο συναξάρι του Αγίου Διονυσίου του εν Ολύμπω αναφέρεται η Πορταριά:

«Ότε ήτο εις το όρος της Δημητριάδος ο Άγιος, του είπεν ο οικονόμος του Μοναστηρίου εκείνου, ότι δεν είχον ρόβην να φάγουν οι βόες (βόδια), όθεν επήγεν εις ένα χωρίον Πορταρίαν καλούμενον και έμεινεν εις την οικίαν ενός Ιερέως και αφού εσύντυχε ψυχωφελή και χρήσιμα λόγια, είπε και τούτο, ότι εχρειάζετο ρόβην και να του δανείση έως την άνοιξιν. Ο δε Ιερεύς είχεν ένα κάδον γεμάτον, αλλά επροφασίσθη ότι δεν είχε και επήγε να ζητήση εις τους γείτονας και καθώς εβγήκεν από τον οίκον του, έπεσεν ο κάδος όστις είχε την ρόβην εις το μέσα σπίτι και εχύθηκεν. Ο δε Όσιος το εγνώρισεν και εφώναξεν αυτόν, ούτω λέγων : «Πάτερ, Γεώργιε, υπόστρεψε ότι ο κάδος έπεσεν, να συνάξης το σπόριμον» επιστρέψας λοιπόν ο Ιερεύς και ιδών τον κάδον εθαύμασεν και λέγει εις τον Άγιον «Η ευχή σου, Πάτερ, εφανέρωσε την αλήθειαν, επειδή εγώ σου είπα ότι δεν έχω, ως ολιγόπιστος, δια να μην υστερηθώσιν οι βόες μου, αλλ’ επειδή ο Κύριος εφανέρωσεν το κρυπτόμενον, πάρε όσον χρειάζεσαι και ευλόγησον το επίλοιπον να φθάση δια τον οίκον μου». Ούτω λοιπόν επορεύθη ο Άγιος και έφθασε και εις τον Ιερέα όσον απέμεινεν».

Από το παραπάνω κείμενο διαπιστώνουμε ότι η Πορταριά στα μέσα του 16^ου αιώνα υπήρξε χωριό με δύο τουλάχιστον ενορίες. Και να γιατί:

-         Ο Άγιος Διονύσιος γεννήθηκε στα τέλη του ΙΕ’ αιώνα.

-         Το θαύμα που περιγράφεται συμβαίνει λίγο πριν την κοίμησή του, σε μεγάλη ηλικία.

-         Στη σελίδα 610 του ιδίου τόμου του Μεγάλου Συναξαριστή αναφέρονται τα εξής: «Καθώς ευρίσκετο είς το όρος της Δημητριάδος με τον Καθηγούμενον της Μονής εκείνης….»

Άρα ο οικονόμος του μοναστηριού είναι ή ο ηγούμενος ή ο εντεταλμένος μοναχός. Σε καμιά περίπτωση «Ο ιερεύς Γεώργιος». Και σίγουρα δεν μπορεί να αποθηκεύει τις ζωοτροφές ενός, έστω γυναικείου Μοναστηριού, όπως αυτό του Προφήτου Προδρόμου, στο σπίτι του. Κι αν ακόμη ήταν υπεύθυνος ο ιερέας για τις αποθήκες σίγουρα αυτές θα βρίσκονταν στο Μοναστήρι  - όχι στο σπίτι του. 

Επομένως ο «ιερεύς Γεώργιος» είναι ο προεστώς ενοριακού ναού κι όχι ιερομόναχος Μοναστηριού.

Κοινότητα και Ενορία

Τι σήμαινε όμως Ενορία και τι ήταν η κοινότητα στα χρόνια εκείνα;

Πιστεύουμε ότι η λέξη κοινότητα ονόμαζε περισσότερο τον τρόπο κοινωνικής συνύπαρξης και λιγότερο το διοικητικό μόρφωμα. Οι άνθρωποι ζούσαν από κοινού κάθε έκφανση της ταπεινής ζωής τους. Συλλυπούνταν στο πένθος και μοιράζονταν τη χαρά. Τραγουδούσαν από κοινού τους στίχους που περιέγραφαν θλιμμένες ιστορίες του τόπου – και τις τραγουδούσαν σε εύθυμους σκοπούς. Ένας γάμος, μια κηδεία για όλο το χωριό ήταν κάθε γάμος και κάθε κηδεία. Ολόκληρο το χωριό παρήλαυνε για να ευχηθεί στους γονείς του παιδιού που βαφτίζονταν «να σας ζήσει». Αυτή η κοινότητα, των ελλήνων η κοινότητα, είχε περισωθεί ώς τις αρχές της δεκαετίας του 1960.

Ενορία είναι η κοινοτική οργάνωση του εκκλησιαστικού χώρου, με κέντρο πάντοτε τον ναό. Γι αυτό και οι παλαιοί, αγνοί ιερωμένοι θεωρούνταν τα πλέον σεβάσμια πρόσωπα του χωριού.

Ο εκκλησιαστικός, πάλι, χρόνος είναι το εορτολόγιο. Οι μεγάλες γιορτές  και τα πανηγύρια – αναφέρουμε αλλού τα σημαντικότερα της Πορταριάς.

Η Αγία Σιαγών

Σε άλλο αγιολογικό κείμενο, τον κατά πλάτος βίο του Αγίου Γεδεών του δια Χριστόν Σαλού, βρίσκουμε όλα σχεδόν τα ονόματα των χωριών του Δυτικού Πηλίου.

Κάπουρνα (πατρίδα του Αγίου) , Μακρινίτσα, Αγριά. Κι ακόμη Βελεστίνο, Κανάλια.

Η Πορταριά δεν αναφέρεται. Σ’ ένα εξωκκλήσι όμως, στην Αγία Κυριακή, μπροστά σε μία μεγάλη φορητή εικόνα του Αγίου, ως μεγαλόσχημου μοναχού εικονιζόμενου, ανακαλύψαμε τεμάχιο του σεπτού του λειψάνου.

Και μια προφορική παράδοση[26] (επειδή πουθενά δεν αναγράφεται στη λάρνακα το όνομα του Αγίου) που φθάνει σε μας από τον σκοτεινό 16^ο αιώνα, την εποχή των νεομαρτύρων, περιγράφει το λείψανο ώς τεμάχιο της σιαγόνος του Αγίου.

Περιηγητές και εντόπιοι ιστορικοί για την Πορταριά

Στο οδοιπορικό του στη Θεσσαλία ο άγγλος περιηγητής William Gell, απόφοιτος του Κέιμπριτζ, με αξιόλογη κλασική Παιδεία, αρχαιολόγος και τοπογράφος σημειώνει [27]:

«….Η Μακρινίτσα και η Πορταριά είναι σκαρφαλωμένες πάνω στο όρος Πήλιον ή Ζαγορά, κάτω από τη σκιά των πιο όμορφων δέντρων, τα οποία ποτίζονται από τα πιο δροσερά ρυάκια που μπορείς να φαντασθείς. Τα χωριά έχουν δικό τους όνομα, παρ’ όλο που δεν υπάρχει καθόλου κενό έδαφος ανάμεσα τους. Ολόκληρη η πλαγιά του βουνού καλύπτεται από σπίτια, τα οποία, όλα μαζί, σχηματίζουν μια μεγάλη πόλη, γεμάτη από κόσμο.

            Τα σπίτια της χαμηλότερης περιοχής είναι οι βίλες των Τούρκων, από το Κάστρο του Βόλου, από το οποίο απέχουν μισή ώρα..»

            Αυτά τα τουρκοσπίτια πρέπει να βρίσκονταν στον Άνω Βόλο και την Κουκουράβα.

            Όσο για την μεγάλη πόλη του Gell, μάλλον πρέπει να την μετρήσουμε με μέτρα της εποχής.

            Το πιθανότερο είναι να ονομάζει πόλη ο άγγλος περιηγητής μια μεγάλη αραιοκατοικημένη αγροτική περιοχή. Τα σπίτια των σκλάβων, σε αντιδιαστολή με τις βίλες σίγουρα ήσαν αγροτόσπιτα και καλύβια.

Κατάρρυτος από ύδατα

Ο Νικόλαος Μάγνης μας δίνει μια γλαφυρή περιγραφή της Πορταριάς του 19^ου αιώνα (1860)[28]:

«Πορταρία: Κωμόπολις, απέχουσα 2 ½  ώρας του Κάστρου προς βόρειον και μια ώρα της Μακρινίτσας προς Ανατολάς.

Συνεχομένη  με το Κατωχώρι. Χώρα ωραία και εμπορική εις τοποθεσίαν τερπνοτάτην, με εκτεταμένον ορίζοντα, κατάρρυτος από ύδατα και κατάφυτος από κάρπιμα και άκαρπα δένδρα, έχουσα οικίας περί τας 400 και καλώς εκτισμένας.

Η κωμόπολις αυτή έχει πολλά ολίγον τόπον με αμπέλους και ολίγα φυτά ελαιών. Όθεν οι κάτοικοι, άλλοι μεν εμπορεύονται και άλλοι ασκούσιν τέχνας, καθώς και οι γυναίκες αυτών: οίον γαϊτάνια, ιμπρισίμια, σειρήτια, μανδήλια βαμβάκινα και μεταξωτά, ζωνάρια μεταξωτά, ως εκείνα της Μεσσήνης της Σικελίας, κεφαλοδέτας (σερβέτας), κωνωπεία μεταξωτά (κουνουπιέρες), περιπόδια μάλλινα εξαίρετα, ως το λευκό – εριούχον, σανδάλια και υποδήματα παντός είδους της Ευρώπης και Τουρκίας, λαμπάδας και κηρία στεάτινα[29].

Όλων τούτων γίνεται μεγίστη εισαγωγή με πολύ κέρδος.

Ενταύθα έχουσιν καθώς και εις την Μακρηνίτσαν βερσοδεψεία, εις τα οποία εργάζονται και χρωματίζουν καλώς δέρματα, από τα οποία πέμπεται πολλή ποσότης εις Κωνσταντινούπολιν. Όθεν οι πορταρίτες ζώσιν εν αφθονία και τρυφή.

Εις την Πορταριάν κατά πάσαν Πέμπτην της εβδομάδος γίνεται εμπορική πανήγυρις, εις ην συνέρχονται από τα λοιπά χωρία της Μαγνησίας και Θεσσαλίας κομίζοντες τα προϊόντα του τόπου των προς πώλησιν και αγορά ών στερούνται.

Το μοναστήρι του Προδρόμου

Εις το βόρειον της Πορταριάς, σχεδόν 1/3 της ώρα μακράν, είναι εν μοναστήριον, τιμώμενον επ’ ονόματι του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου της Πέτρας. (Την επιγραφήν ταύτην ανέγνων εις χειρόγραφον κτιρολόγιον του μοναστηριού). Είναι προικισμένος με αρκετά κτήματα φέροντα σημαντικάς προσόδους. Ο μακαρίτης ο παπα Χατζ’ Αθανάσιος, ηγούμενος της μονής ταύτης, μ’ έλεγεν ότι  το προετοίμαζεν, όταν έκαμνε τινάς επιδιορθώσεις, δια γυμνάσιον, αν η πατρίς μας συμπεριλαμβάνετο εις την ολομέλειαν της ελευθέρας Ελλάδος.

Κάτωθεν του μοναστηρίου είναι πλατανών, εις τον οποίον αναβρύει άφθονον ύδωρ, το οποίον σχηματίζει ποτάμιον, διαμεριζόμενον εις δύο, ών το ήμισυ, ενώ καταβαίνει εις τον Γώλον[30] δια να ποτίσωσι τα περιβόλια, στρέφει και όσους υδρομύλους απαντήση. Το άλλο ήμισυ διέρχεται δια της Πορταρίας και Κατωχωρίου, στρέφει τους υδρομύλους των δύο τούτων χωρίων και ποτίζει τους κήπους και τα λοιπά κτήματα αυτών.

Η θέσις όπου πηγάζει ο ποταμός αυτός ονομάζεται Μάννα».

Όπως βλέπουμε η Πορταρία, προφανώς λόγιος τύπος, όπως και το Κατωχώριον (που όμως αποδεικνύει ότι προέλευση του τοπωνυμίου δεν είναι η ύπαρξη κατή στο χωριό, το κατηλίκι του Κατηχωρίου, όπως ισχυρίζονται πολλοί, δεδομένου ότι το 1842 εγκαθίσταται κατής στο χωριό, που ήδη ονομάζεται Κατωχώρι ή Κατηχώρι) είναι τόπος με λίγα αμπέλια και ελιές. Δεν είναι γεωργική περιοχή. Οι κάτοικοι καταγίνονται με την κατασκευή γαϊτανιών, μπρισιμιών, μανδηλιών, κεφαλομάντηλων, ζωναριών. Μικρή βιοτεχνούπολη δηλαδή. Κατασκευάζουν επίσης μάλλινες κάλτσες, κουνουπιέρες, σανδάλια και υποδήματα, μέχρι και λαμπάδες από λίπος.

Δεδομένης της ανάγκης χρησιμοποίησης πρώτων υλών που έχουν σχέση με την κτηνοτροφία κι εφ’ όσον οι 2 ½ ώρες με το ζώο απόσταση από το Βόλο δεν βοηθούσαν στη μεταφορά τους, μάλλον ο Μάγνης παραλείπει από τις ασχολίες των κατοίκων και την κτηνοτροφία.

Αμπέλια και ελιές

Εντύπωση προκαλεί η έλλειψη το 1860 αμπελιών και ελαίων. Λίγα χρόνια αργότερα, με την ίδρυση του Δήμου Ορμινίου, βλέπουμε ότι μια σημαντική αρμοδιότητα των Κοινοτικών αλλά και του Δημοτικού, ενίοτε, Συμβουλίου είναι ο ορισμός αμπελοφυλάκων, τόσο στην Πορταριά όσο και στο Κατηχώρι. Στον Εμπορικό Οδηγό των αρχών του 20^ου αιώνα αναφέρονται ως προϊόντα της περιοχής (Δήμος Ορμινίου) «έλαια και ελαίαι, οίνος και οπώραι…»[31]. Βέβαια ο Δήμος Ορμινίου «σύγκειται και εκ του χωριού Κατηχωρίου όπερ συνέχεται σχεδόν με την Πορταριά…. του οποίου  οι κάτοικοι είναι κτηματίαι, ενώ της Πορταριάς κατά μέγα μέρος, εργάζονται εις το εξωτερικόν και ιδία εις Αιγύπτον».

Μέσα σε 40 χρόνια οι οικοβιοτέχνες μεταμορφώνονται σε εμπόρους και μεγαλογαιοκτήμονες της Αιγύπτου και άφθονο χρήμα εισρέει και πάλι στον τόπο.

Στα μισά του 19^ου αιώνα πάντως οι πορταρίτες «ζώσιν εν αφθονία και τρυφή».

Τον ίδιο χαρακτηρισμό για τον χαρακτήρα των πορταριτών (ζούν κομμάτι τρυφηλά) αναφέρουν νωρίτερα, το 1791, οι «Δημητριείς» Δανιήλ Φιλιππίδης και Γρηγόριος Κωνσταντάς.

Εξακόσια … επτακόσια … τριακόσια;

Ο Βαγγέλης Σκουβαράς σημειώνει: «Ο αριθμός των εξακοσίων σπιτιών που κατά τους Δημητριείς έχει η Πορταριά, φαίνεται στον μελετητή των πηλιορείτικων πραγμάτων υπερβολικός. Ο Άγγλος συνταγματάρχης Λήκ, που καταγράφει τα βολιωτοχώρια με βάση τους Δημητριείς, καθώς ρητά αναφέρει ο ίδιος, μιλάει για εφτακόσια σπίτια. Ίσως οι πληροφορίες των Δημητριέων να ήσαν λαθεμένες. Στα 1815 ο αδελφός του Δανιήλ, Αργύρης Φιλιππίδης, έγραψε ένα έργο με τίτλο «Μερική Γεωγραφία». Εκεί περιγράφοντας την Πορταριά σημειώνει:

 «Έχει υπέρ τα τριακόσια σπίτια χριστιανών, μεγάλα τα περισσότερα και καλοκτισμένα με κόμοδα πολλά ωραία….»

Η αυξομείωση αυτή των σπιτιών της Πορταριάς που βρίσκουμε σε κείμενα, των οποίων η σύνθεση απέχει χρονικά λίγες δεκαετίες, είναι αδικαιολόγητη για ένα οικισμό και μάλιστα οικονομικά ακμαίο….

Η παρατήρηση αυτή δεν είναι δική μου. Σύμφωνα με ένα σημείωμα που βρίσκεται στα ερανίσματά μου[32], ένας από αυτούς προσπαθεί να εξηγήσει το φαινόμενο:

-         Φρονούμεν λοιπόν η λοιμώδεις ασθένειες θα ημπόδισαν την πρόοδον ή λελανθασμέναι θα είναι οι ειδήσεις των Δημητριέων….»

Για την οικονομική και κοινωνική ζωή του τόπου πάντως όλοι όσοι έγραψαν συμφωνούν: Μια φορά την εβδομάδα, κάθε Πέμπτη, τον περισσότερο καιρό, γίνονταν στην Κεντρική Πλατεία,  που από τότε ονομάζονταν Παζάρι, η εμποροπανήγυρη. 

Τα προϊόντα που εκτίθονταν εκεί, εκτός από τα οπωρολαχανικά, τα σταφύλια, το κρασί, τα όσπρια, τις ελιές και το λάδι, ήσαν όσα ήδη αναφέρει ο Μάγνης – κυρίως χάλκινα, χρυσά ή αργυρά σκεύη και χρυσοκέντητα ενδύματα που έντυναν πλούσιες γυναίκες της εποχής.

Στα μισά του 19^ου αιώνα, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, λειτουργούσαν στην Πορταριά δύο ταράφια, δηλαδή πολιτικά κόμματα. Λεπτομερέστερα, βέβαια, γράφουμε αλλού γι αυτά.

Το ένα ήταν το κόμμα των κοτζαμπάσηδων με αρχηγό τον Κ.Αμπράζη και το λαϊκό (ή της τσούρμας ή της φτώχειας) με αρχηγό τον Κ. Γράμμο.

Αργότερα βέβαια ανακατεύονται κι άλλοι. Έμποροι και μεγαλοκτηματίες στο κόμμα των κοτζαμπάσηδων -  γιατρών στο κόμμα της φτώχειας.

Ιστορία του Αϊταφίτικου

Ένας απ’ τους τελευταίους είναι ο Γιαννάκης Μπάιλας ο πρώτος ιδιοκτήτης του Αϊταφίτικου Κτήματος – του οικοπέδου όπου σήμερα βρίσκεται το κομψό θεατράκι, μπροστά απ’ την Εκκλησία του Άη Νικόλα.

Το οικόπεδο που οι περισσότεροι γνωρίσαμε ως μπαϊρ, δηλαδή οικόπεδο χωρίς δέντρα, κατωφερές, τόπος όπου έπαιζαν τα παιδιά και οι χωρικοί πετούσαν τα σκουπίδια τους για χρόνια, υπήρξε ιδιοκτησία κάποιου Χατζή – Τσούλχα ο οποίος το άφησε με διαθήκη στον Πανάγιο Τάφο.

Ένα μέρος του οικοπέδου οι μοναχοί του Παναγίου Τάφου το διαχειρίζονται για λογαριασμό των φτωχών του χωριού, σύμφωνα με την επιθυμία του διαθέτη. Ένα ελαιοπερίβολο το εκποιεί. Αγοραστής είναι ο Γιάννης ή Γιαννάκης Μπάιλας.

Παραθέτουμε την μεταβιβαστική πράξη[33]: 

                                    Γρόσια 200

Επίσημος χάρτης ιεροδικαστικών πράξεων περιεχομένου από 1000-2000 γροσίων.

Το περιεχόμενο του εγγράφου τούτου (χοτζετίου) πωλήσεως και αγοράς ακινήτου γράφτηκε από τον ταπεινό Μουσταφά Ραγκίπ, αντικαθιστώντας τον Μολλά της επαρχίας Βόλου.    

Ας του συγχωρεθεί (ενν.τον Μουσταφά Ραγκίπ)

Ο μοναχός που ονομάζεται παπα – Αυξέντιος, από τους της Εκκλησίας Ιεροσολύμων που βρίσκεται στην Αγία Πόλη και ονομάζεται Καμαμέ, επιφορτισμένος με υψηλό φερμάνι για την δευθέτηση με κάθε τρόπο του θέματος  που αναφέρεται πιο κάτω, προέβη στην εξής πλήρη ομολογία και προφορική δήλωση ενώπιον του σεβαστού και αιτούντος υπακοή ιερού δικαστηρίου, που συγκροτήθηκε στην πόλη του Βόλου (GOLOS) παρουσία και του φέροντος την γραφή αυτή χριστιανού υπηκόου (ZEMI) ιατρού Γιαννάκη Μπάιλα, κατοίκου του χωριού Πορταριάς:

 «Ο υπήκοος που ονομαζόταν Χατζή Τσούλχας κάτοικος του χωριού που αναφέρθηκε και έχει ηδη αποθάνει (murdolan), όντας εν ζωή έκανε διαθήκη αφιερώνοντας για τη συντήρηση των φτωχών της εκκλησίας που αναφέρθηκε τα κτήματα που κατείχε ως απόλυτος κύριος και πραγματικός εξουσιαστής.

Μετά τον θάνατό του τα κτήματα που άφησε με διαθήκη και επιτρέπεται να μεταβιβασθούν είναι ένας ελαιώνας που περιλαμβάνει, ένα ερείπιο σπιτιού, ένα υπόστεγο….

(το κτήμα συνορεύει)…… από την άλλη με σπίτι του Παναγιώτη Διαμασιώτη, από την άλλη με κήπο Βάσου Δαμασιώτη και τέταρτη μεριά με εκκλησία και τοίχους.

Επειδή αυτά βρίσκονται μακριά από την Εκκλησία της Ιερουσαλήμ και ακόμη δεν έχουν καταγραφεί, κρίθηκε προτιμότερο για το βακούφι να πουληθούν οπωσδήποτε και το τίμημά τους να εκτοκισθεί.

Έτσι ο κήπος αυτός με όλα τα εξαρτήματα του και τα εις αυτόν περιεχόμενα, απηλλαγμένος από κάθε πλημμελή όρο και βάρος ακυρότητος, πωλήθηκε με οριστική πώληση, σύμφωνα με το ιερό δίκαιο και το περιεχόμενο του υψηλού φερμανίου που έχω στα χέρια μου  έναντι τιμήματος 4.200 γροσίων στον αναφερθέντα ΓΙΑΝΝΑΚΗ και παραδώθηκε σ’ αυτόν ως κτήμα τελείας κυριότητας. Κι αυτός δέχθηκε την πώληση και την παράδωση του κτήματος και παρέλαβε και δέχθηκε αυτό και εγώ κατόπιν έλαβα και εισέπραξα από τον αγοραστή Γιαννάκη το 4.200 γρόσια του τμήματος ακεραίως. Τουντεύθεν το σπίτι, το υπόστεγο και ο ελαιώνας με τα σύνορα που αναφέρθηκαν αποτελούν πραγματικό κτήμα και αναμφισβήτητο δικαίωμα του αναφερθέντος αγοραστού ιατρού Γιαννάκη.

Ας είναι ιδιοκτήτης τους και ας τα διαθέτει όπως θέλει και κατά την εκλογή του….

Οι μάρτυρες.

Muraffer Mehmet Ali, Seyh Omer Fendi, Arap Ali υπηρέτης του Δικαστηρίου και οι Νικολός Γράμμος, Νικολής Ρέτζος, Γιαννάκης Βαϊτζής, Νικολής Παπα- Ρήγα, Δημήτρης Μέρμου, Γιάννης Σαπουνάς και οι λοιποί.

Το έγγραφο έχει συνταχθεί το 1855.

Πιστεύουμε ότι πρέπει να παρουσιασθεί και το έγγραφο κυριότητας του Παναγίου Τάφου το οποίο έφερε ο μοναχός Αυξέντιος:

«Η Μετριότης ημών διά του παρόντος Αυτής Πατριαρχικού ενδεικτικού γράμματος δηλοποιεί, ότι επιτρέπομεν και χορηγούμεν πληρεξούσιον άδεια τω εν Λαρίσση Οσιωτάτω Πρωτοσυγγέλω του Παναγίου Τάφου κυρ Αυξεντίω, όπως εκποιήση δια δημοπρασίας το εν Πορταριά του Βόλου σωζόμενον και ανήκον τη κτηματοδεσποτίαν του Ζωοδόχου Τάφου οικόπεδον, όπερ κτάται παράτινι εκείσε Ιερά Εκκλησία και παραλαβών σώαν την τιμήν αυτού, εμβάση ταύτην προς ημάς. Επειδή δε η ευεργεθησομένη παρά της οσιότητος του δημοπρατική πώλησις του ρηθέντος οικοπέδου, ως γιγνομένη δια πατριαρχικής ημών εγκρίσεως και κατά πράσιν τελείαν, έξη παν το απαιτούμενον κύρος, ως ο μέλλων αγοράσας δια πλειοδοτήσεως το οικόπεδον εξής έσεται τέλειος και νόμιμος εξουσιαστής και ιδιοκτήτης αυτού. Όθεν εις ένδειξιν τούτων εγένετο και το παρόν ημών Πατριαρχικόν Γράμμα και αποστέλλεται τω ειρημένω πρωτοσύγκελω κυρ Αυξεντίω.

Κύριλλος Πατριάρχης Ιεροσολύμων αποφαίνεται

            Εν Κωνσταντινουπόλει αωνα Οκτωβ ιβ

                                    1851.

Ένα κοντινό – μακρινό έγγραφο

Ο Ιωάννης Μπάιλας υπήρξε όπως είδαμε επικεφαλής του κόμματος της φτωχολογιάς.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η δράση των κοτζαμπάσηδων δεν υπήρξε πολλές φορές ευεργετική για τους χωρικούς.

Όπως βρίσκει ο Σκουβαράς μερικοί από αυτούς πολιτεύθηκαν με σπάνια διπλωματικότητα σε θέματα σχέσεων Τούρκων και Ραγιάδων και «πολλάκις ανεχαίτισαν δια του πολιτικού θάρρους των τας βαρβάρους και κακοήθεις ορμάς των Τούρκων διοικητών και αυθαιρέτων στραταρχών.»

Εντούτοις, κατά τον ίδιο ερευνητή, στις 11 Ιουνίου του 1846, οι προεστοί (κυρίως κοτζαμπάσηδες) όλων των χωριών του Πηλίου, μαζί κι ο δεσπότης Μελέτιος συγκεντρώθηκαν στην Πορταριά και αποφάσισαν όσα πρωτότυπα (κι απαράδεκτα) αναφέρονται σε Λυτό Εγγραφο της Βιβλιοθήκης των Μηλεών[34].

«Σήμερον την ενδεκάτην του Μηνός Ιουνίου του χιλιοστού τεσσαρακοστού έκτου έτους εν Πορταριά, επί συνελεύσεως των αντιπροσώπων όλων των χωρίων του Καζά Βώλου, συγκαταθέσει όλων  και του Σεβαστού Αρχιερέως Δημητριάδος Κυρίου Μελετίου,

εγένετο η παρούσα διατίμησις των Αρχιερατικών του δικαιωμάτων, συμφώνως με τα ανεγνωρισμένα έκπαλαι Αρχιερατικά δικαιώματα και εισπραττόμενα παρ’ όλων των Αρχιερέων προκατόχων του. Αυτή μόνη θέλει έχει του λοιπού ισχύν απαραβίαστον, ως γινομένη εγκρίσει αμφοτέρων των μερών και τείνουσα προς κατάπαυσιν όλων των μέχρι τούδε κατά της Αυτού Πανιερότητος παραπόνων της επαρχίας.

Α’: Η ιερολογία των ιερέων γρόσια δώδεκα χωρίς άλλο τι.

Β’ : Ετήσια κανονικά των Μοναστηριών, των μεν ιδιορρύθμων γρόσια σαράντα, των της δευτέρας τάξεως είκοσι και της τρίτης γρόσια δέκα[35]. Εννοείται ότι από τα μη έχοντα καλογήρους Μοναστήρια δεν έχει να ζητήση τίποτε.

Γ’: Τα ετήσια κανονικά εκάστου χωρίου, ως επί του αρχιερέως Νεοφύτου.

Δ’: Χειροτονίαι ιερέων γρόσια τριακόσια, γινομένη με την συναίνεσιν την χώρας, εις την οποίαν κατοικεί, και δι’ επισήμου αναφοράς της ιδίας χώρας.

Ε’: Τα δικαιώματα του πρώτου γάμου γρόσια εξ και μισό, του δευτέρου γρόσια δεκατρία, και του τρίτου γρόσια πεντήκοντα.

ΣΤ’: Εις διάλυσιν ψιλών συμφώνων δεν θέλει λαμβάνει ουδέν δικαίωμα.

Ζ’: Εις διάλυσιν ανδρογύνων γινομένων μετά την νόμιμον διάστασιν γρόσια εκατόν διδόμενα από τον ζητούντα την διάλυσιν.

Η’: Εις διάλυσιν αρραβώνος γρόσια εικοσιπέντε διδόμενα από τον αίτιον της διαλύσεως.

Θ’: Εις εγκαίνια τρισυποστάτων εκκλησιών γρόσια τριακόσια, εις όμοια μικροτέρων εκκλησιών γρόσια εκατόν.

Ι’: Εις προθέσεις πρώτης τάξεως ανδρών γρόσια πενήντα πέντε, δευτέρας γρόσια είκοσι πέντε, τρίτης γρόσια δέκα. Αί προθέσεις των γυναικών αναλόγως τα ημίσυ.

ΙΑ’: Επίσημοι διαβεβαιώσεις γρόσια τριάκοντα, τα ημίσυ τούτων εις υποθέσεις μικράς.

ΙΒ’: Αφορισμός γρόσια εξ

ΙΓ’: Λειτουργική γρόσια είκοσι πέντε.

ΙΔ’: Από πνευματικούς, εις τους οποίους δίδει ενταλτήρια, δεν θέλει λαμβάνει τίποτε.

ΙΕ’: Όταν τις αποθάνη, οι ιερείς θέλουν έχει την άδειαν να τον θάπτουν, χωρίς να απαιτήται προς τούτο η άδεια των επιτρόπων.

ΙΣΤ’: Όταν δι εύλογον αιτίαν ήθελεν εξωκκλησιάσει τινά, δεν θέλει του ζητεί τίποτε, όταν τω δώση την άδειαν της εισόδου.

ΙΖ’: Όταν ιερέα παιδεύση Εκκλησιαστικώς δι αποδεδειγμένα σφάλματα του δίδων αυτώ ακολούθως την άδειαν του ιερουργείν, δεν θέλει λαμβάνει τίποτε.

ΙΗ’: Αφορισμός δεν θέλει δίδεται επί απλή αιτήσει  του ενός μέρους των διαφερομένων, αλλ’ αφ’ ού, προσκαλεσθέντων αμφοτέρων των διαφερομένων, ανακαλύφθη το δίκαιον εις τίνα ανήκει.

ΙΘ’: Όταν κατά πρόσκλησιν μιάς χώρας της επαρχίας, οι καλόγηροι των εντοπίων μοναστηρίων με τους θησαυρούς ζητηθώσιν δι αγιασμούς, να μη λαμβάνη τίποτε. Χωρίς να δύνανται να περιέρχωνται οι εντόπιοι καλόγηροι άνευ τινός προσκλήσεως.

Κ’: Σύμφωνα με τους Εκκλησιαστικούς Κανόνας εις καλογήρους Ιερομονάχους ενορίας εντός των χωρίων της Επαρχίας να μη δίδη, αλλά και τους υπάρχοντας και τους ακολούθους να τους περιορίζη εις τα εντός της Επαρχίας μονύδριά των.

Όμοια του παρόντος εγένοντο διάφορα, εκ των οποίων έν υπογράφεται παρά της Επαρχίας δια την Σεβασμιότητά του, τα δε λοιπά υπογράφονται παρά της Σεβασμιότητος του διά τα χωρία.

Προσθήκη.

Κατά την περιοδείαν της Αυτού Πανιερότητος την τακτικήν, έκαστον χωρίον θέλει τω δίδει γεμελίκι ( έξοδα διατροφής) δια δύω ημέρας. Οι μαχαλάδες δια μίαν μόνον ημέραν.

+ Ο Δημητριάδος βεβαιοί».

Ταράφια στην Πορταριά

Όπως ήδη αναφέρουμε στην Πορταριά, στο πρώτο μισό του 19^ου αιώνα, υπήρχαν δύο κόμματα: Των κοτζαμπάσηδων που είχε αρχηγό τον Κ. Αμπράζη και το λαϊκό, που ονομάζονταν και «της τσούρμας» ή «της φτώχειας» με αρχηγό τον Κ. Γράμμο.

Μετά το 1850 όμως άρχισαν ν’ ανακατεύονται στην πολιτική οι αδελφοί Γεωργιάδη (Φίλιππος και Αναστάσιος) και ο Αλέξανδρος Κουκουσλής.

Το 1866 τους διαδέχθηκαν στην αρχηγία του κόμματος των κοτζαμπάσηδων οι αδελφοί Νικόλαος και Κωνσταντίνος Τσοποτός, ο Αθανάσιος Δημητρίου ή Αθανασάκης και ο Αργύρης Κανταρτζής.

Στο κόμμα της τσούρμας αρχηγοί ήσαν επί το πλείστον γιατροί – ανάργυροι γιατροί εκείνα τα χρόνια : Ο κόσμος τους ξεπλήρωνε την καλοσύνη τοποθετώντας τους σε θέσεις διοικητικές.

Τέτοιοι γιατροί λοιπόν ήσαν οι Ιωάννης Μπάιλας, Κώστας Ζησάκης ή Μαστρογιάννης και Κωνσταντίνος Χατζηαργύρης.

Στα κόμματα, τα οποία ονομάζονταν τότε  ταράφια, υπήρχε ο φανατισμός που υπάρχει ως και σήμερα. Ο Σκουβαράς προτείνει στους ειδικούς ν’ ασχοληθούν μ’ αυτό εμπεριστατωμένα. Με την εξέταση αυτή πρόκειται να φωτισθούν πολλά ενδιαφέροντα πράγματα που σχετίζονται άμεσα με την εκκλησιαστική, την εθνική, την πολιτική, την εκπαιδευτική, την οικονομική ζωή της περιοχής στους τελευταίους αιώνες.

Και συμπληρώνει: «Η αλήθεια είναι ότι η δράση των κοτζαμπάσηδων φάνηκε, πολλές φορές ευεργετική. Πέρα από την οικονομική τους δύναμη και την νοικοκυροσύνη τους, μερικοί από αυτούς πολιτεύθηκαν και με σπάνια διπλωματικότητα σε θέματα σχέσης Τούρκων και ραγιάδων «οίτινες – καθώς αναφέρουν τα γραφτά σημειώματα- αναχαίτισαν διά του πολιτικού θάρρους των τας βαρβάρους και κακοήθεις  ορμάς των Τούρκων διοικητών και αυθαιρέτων στραταρχών».

Επαγγέλματα Πορταριτών στον 18^ο και 19^ο αιώνα . 

Σ’ ένα σημείωμα του στην εφημερίδα Πορταριά ο ερευνητής Γιάννης Γιακουμάκης αναφέρεται στα επαγγέλματα των πορταριτών στον 18^ο και 19^ο αιώνα. Γράφει μεταξύ άλλων:

«…..Οι χαλκιάδες της Πορταριάς λοιπόν, οι τεχνίτες σιδήρου χαλκού αλλά και ευγενεστέρων μετάλλων είχαν τα εργαστήριά τους στην Πορταριά γύρω στα 1762 – 1791….

…Από τότε και μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, το 1881, υπήρχαν στην Πορταριά μικρές βιοτεχνίες στις οποίες απασχολούνταν αρκετοί κάτοικοι και προσπορίζονταν τα αναγκαία για να ζήσουν τις πολυπληθείς φαμίλιες τους. Πέρα απ’τα χαλκάδικα, αργυροχρυσοχοεία και βυρσοδεψεία υπήρχαν οικιακές επιχειρήσεις σηροτροφίας (καλλιέργειας μεταξοσκώληκα) και επεξεργασίας μεταξιού. Έφτιαχναν εδώ τα περίφημα μπρισίμια και γαϊτάνια, τα οποία μοσχοπουλούσαν, όχι μόνο στις ντόπιες αγορές, της Σμύρνης και της Πόλης, αλλα εξήγαγαν και στην Γαλλία. Δεν είναι τυχαίο ότι στα 1840 υπήρχε Γάλλος Υποπρόξενος με έδρα την Πορταριά (ονόματι Barthelemy). Αυτός πρακτόρευε για λογαριασμό των Γάλλων τα εξαιρετικά προϊόντα του μεταξιού. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι την περίοδο εκείνη σε ολόκληρο το Πήλιο γίνονταν συστηματική καλλιέργεια της μετάξης  και τα χωριά ήταν σε ανθηρή οικονομική κατάσταση. Η ύπαρξη μεγάλων ποσοτήτων πηγαίου νερού βοήθησε στην υδροκίνηση αλευρομύλων, λιοτριβίων και ντριστελλών……

……..Μια αναδίφηση στο Δημοτολόγιο του Δήμου Ορμινίου αλλα και στο μαθητολόγιο της πρώτης μετά την απελευθέρωση (1881) εποχής, μας φανερώνουν τις ασχολίες των κατοίκων και την οικονομική ζωή του τόπου, που τότε αριθμούσε πάνω από 4000 ψυχές. Αρκετοί ήσαν κτηματίες, επίσης κάποιοι κτηνοτρόφοι.

Παρήγαγαν φρούτα, κηπευτικά, πατάτες, κάστανα, κρασί, τσίπουρο, κρέατα και τυροκομικά. Αρκετοί ξυλοκόποι, ξυλοκαρβουνιάρηδες και οι κυρατζήδες που μετέφεραν τα προϊόντα από και προς την Πορταριά. Μετέφεραν με τα ζώα τους τα προϊόντα του μόχθου μέσω λιθόκτιστων δρόμων  που συνέδεαν τα χωριά…..

…….Ανάμεσα στα επαγγέλματα αναφέρονται αρκετοί λεπτουργοί (επιπλοποιοί – μαραγκοί), πεταλωτήδες, σιδεράδες, κουρείς, τσαγγάρηδες, οι οποίοι τότε έφτιαχναν παπούτσια από την αρχή (καινούργια)  μπακάληδες και ξενοδόχοι. Λίγοι ραφτάδες, ένας κοσμηματοπώλης, ο Κωνσταντίνος Παγωνάρης του Δημητρίου, δυό μουσικοί, ο Γιώργος Γουρλάπας, βιολιστής και ο Γιώργος Πανταζής ή Γκουρής.

Ένας αργυραμοιβός έπαιζε τον ρόλο του Τραπεζίτη. Ακόμη μετριούνται 7 ή 8 Ιερείς. Προφανώς πέρα από τους Ιερείς των Ενοριών υπήρχαν και οι καλόγηροι του Άη – Γιάννη και του Αγίου Κωνσταντίνου.

Αρκετοί δάσκαλοι.

-         Χατζηδήμου, Σχολάρχης ετών 51

-         Ιωάννης Αλβανός, Δημοδιαδάσκαλος

-         Κωλλάς Δημ. του Νικ., Δημοδιδάσκαλος. Είναι αυτός που κατέγραψε 10 παραμύθια της Πορταριάς και τα απέστειλε στον τότε Επιθεωρητή της Εκπαίδευσης Νικόλαο Πολίτη.

Σκλαβούνος Νικόλαος  του Ιωάννου, Διδάσκαλος

Αντωνίου Ιωάννης του Ρήγα, Διδάσκαλος

Δημήτριος Καρέλλος του Νικολάου

Η απορία του φιλτάτου Δημητρίου

Ο προαναφερθής Δημήτριος Κωλλάς στα 1892 αποστέλλει επιστολή στον Ζωσιμά Εσφιγμενίτη.

« Παρακαλώ υμάς, κ. Διευθυντά, όπως ει δυνατόν προμηθεύσητε υμάς την ορθήν γραφήν των λέξεων Ορμινίου (της λέξεως «Ορμίνιον»), διότι ο δήμος μας καλείται ‘Δήμος Ορμινίου’και τοιούτον όνομα φέρει και εν τη σφραγίδι.

Εγώ φρονώ ότι πρέπει να λέγηται και να γράφηται «Δήμος Ορμενίου», διότι μεθ’όσους αρχαιολόγους Γάλλους είχον πολλάκις την τιμήν να συνομιλήσω και συζητήσω περι του δήμου μας και αυτοί μ’ είπον ότι πρέπει να λέγηται και να γράφηται Ορμένιον, ως εκ του Λατινικού Ormenium ή Γαλλικού Ormenion. Προσέτι εν τω Αρχαιολογικώ Λεξικώ του Ν. Λαυρέντη του εκδοθέντος εν Βιέννη τω 1837, εν σελίδα 410, εύρηται ούτως :

Ορμένιον, το : Πόλις της Μαγνησίας χώρας εν Θεσσαλία, κειμένη επι του Παγασαίου Κόλπου, το παλαι καθέδρα (έδρα) ενός μικρού βασιλείου των Αιόλων, κτισθείσα ως λέγεται υφ’ ενός των εγγονών Αιόλου του δευτέρου Ορμένου, της οποίας οι κάτοικοι μετ’ άλλων Θεσσαλών  ήλθον μετα τούτου και κατώκησαν την πόλιν Δημητριάδα,  επί δε των χρόνων του Στράβωνος υπήρχε το Ορμένιον κώμη.( Ομ. Ιλ. 738 Κατ. Ευσταθ. ψιλούμενον.) Εισέτι ηγεμών του Ορμενίου εν Θεσσαλία υπήρξε και ο Ευρύπολος, υιός του Ευαίμονος και Ώπος, είς των μνηστήρων της Ελένης...Διατί μετά ταύτα ονομάσθη Πορταριά, εν τω προσεχεί φύλλω θα γράψω τα εικότα , εξ’ όσων θετικών πηγών ηδυνήθην να αρυσθώ (να δανεισθώ).

                                    Πορταριά τη 14 Ιανουαρίου 1892

                                             Δεξασθε κτλ

                                           Όλων υμέτερος

                                            Δ. Ν. Κωλλάς  

Η απάντηση του Ζωσιμά Εσφιγμενίτη στο ίδιο περιοδικό [36]:

« Φίλτατε κ. Δημήτριε,

            Υποθέτω ότι είναι περιττόν να ερωτά τις τους αρχαιολόγους και να καταφεύγει εις τας ευρωπαϊκάς γλώσσας δια γνωστάς ομηρικάς λέξεις, διότι άπαντες οι γράφοντες το ομηρικόν Ορμένιον έγραψαν αυτό Ορμένιον και ουχί Ορμίνιον, μόνο ο Στράβων λέγει ( Θ 438) ‘ το μεν ουν Ορμένιον νυν Ορμίνιον καλείται, και ίσως οι δόσαντες τον λόγον τη κυβερνήσει περι των δήμων της επαρχίας ημων είχον υποψιν το του Στράβωνος χωρίον Ορμίνιον και δια τούτο ήδη και ο δήμος καλείται δήμος Ορμινίου και η σφραγίς το αυτό έδει και φέρη  όνομα ( έπρεπε να φέρει), η ισως παράγουσι την λεξιν απο το.. ‘Ορμίνος’, ήτις ( η οποία λέξη ) σημαίνει είδος λάχανου ή βλαστόν κράμβης (καρπολάχανου) διο ο Αθήναιος γράφει «Ορμίνος», ‘ ένθα πρότερον όρμενοι εγέγραπτο,...Οι θέτοντες το Ομηρικόν Ορμένιον εν τη Μαγνησία προφανώς σφάλουσι, διότι αυτό εκειτο πέραν του Πηνειού ποταμού, ένθα και η Υπέρεια κρήνη»[37].

Ορμίνιον - και με σφραγίδα

Ο Δήμος Ορμινίου ο οποίος αναφέρεται στην επιστολή του Δημητρίου Κωλλά, του ‘φιλτάτου Δημητρίου’ κατά τον Ζωσιμά Εσφιγμενίτη, αποκτάει τη σφραγίδα του στις 13  Ιουλίου του 1883.

Η σχετική απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου «εις πλήρην συνεδρίασιν, παρουσία του Δημάρχου Σπυρίδωνος Νικολαίδου» και με πρόεδρο τον Αθανάσιο Βλαχλή ήταν να καθιερωθεί, ως προσωρινή πρώτη σφραγίδα ο Ιπποκένταυρος, ο οποίος ‘έθρεψε τον Αχιλλέα’ – εννοεί προφανώς τον  Χείρωνα – και γύρω οι λέξεις ΔΗΜΟΣ ΟΡΜΙΝΙΟΥ» Η καθιέρωση της σφραγίδας έγινε ύστερα απ’ την υπ’ αριθμόν 2084 διαταγή του επάρχου Βόλου. Ας μην ξεχνούμε ότι δεν υφίστατο την εποχή εκείνη Νομός Μαγνησίας, αλλά επαρχία  Βόλου, με πρωτεύουσα τον, νεότευκτο τότε, Βόλον ή Βώλον ή Γώλον. Για την κατασκευή της σφραγίδας διετέθη απο το αποθεματικό του Δήμου Ορμινίου πίστωση 25 δρχ. Στην ίδια συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου διατίθενται τα ‘εισερχόμενα και τα ανερχόμενα ώνια  (αγαθά). Ο δημοτικός φόρος φθάνει στο 2% επι των τιμών.

            Εκείνα τα χρόνια, την τελευταία εικοσαετία του 19^ου αιώνα, η Πορταριά και το Κατηχώρι ήσαν κατάφυτα από αμπέλια. Στο Δημοτικό Συμβούλιο της 24^ης Ιουλίου 1883 διορίζονται αμπελοφύλακες ο Γεώργιος Ανδρίτσος στη θέση Βίγλα, Χαράλαμπος Κοντορίζος στη θέση Άγιος Γεώργιος, Δημήτριος Θέος στη θέση Γκρίλιανη, Τάτσης Θέος στη θέση Γκολίνα, Ιωάννης Σκοραγιάννης στη θέση Βλάσσου, Ζήσης Σταματάκης στη θέση Βαμβακιά, Ιωάννης Μελιτζανάς στη θέση Ταξιάρχη, Παναγιώτης Κολοβρέχτης  στη θέση Αγία Τριάδα. Η αντιμισθία του καθενός ορίσθηκε σε 61 δρχ. για όλη την περίοδο.

            Στην ίδια συνεδρίαση αντικαθίσταται ο δημοτικός εισπράκτορας Ιωάννης Αστεριάδης επειδή ‘δεν τηρεί τακτικά και ενήμερα τα απαιτούμενα λογιστικά βιβλία, ούτε φροντίζει για την είσπραξη των φόρων, αλλ’ ουδ’ ελπίζεται η διόρθωσις του’. Ως αντικαταστάτης προτείνεται ένας εκ των: Νίκου Ντίνα, Παναγιώτη Ανιτσά, Νικολάου Καρέλου. Δεν δέχεται κανέναν εξ’ αυτών και τελικά το Δημοτικό Συμβούλιο προτείνει τους Νικόλαο Βλαχλή και Παρίση Ανδρινό. Η ενοικίαση του φόρου εγκρίνεται εν ονόματι Νικολάου Ντίνα.

Να δούμε όμως και τους δημοτικούς άρχοντες της εποχής :

Δήμαρχος : Σπυρίδων Νικολαίδης

Πρόεδρος : Αθανάσιος Βλαχλής

Μέλη Δημοτικού Συμβουλίου : Σπύρος Ριζοδήμος

                                                   Βαρθολομαίος Ματσάγγος

                                                   Αντώνης Τριβελλάς

                                                   Ν. Γαλάνης

                                                   Ι.Δ. Πολυζόπουλος

                                                   Ζαφείρης Βικιώτης ( Βυκιώτης)

                                                   Τριαντάφυλλος Ανδρεάδης

                                                   Ν. Καπετανιάς.

Ακολουθούν, στη γλώσσα της εποχής, κάποια ψηφίσματα του Δημοτικού Συμβουλίου Ορμινίου.

                                                Ψήφισμα  ΡΗ

                                                        Το

                      Δημοτικόν Συμβούλιον Ορμινίου[38]

Συγκείμενον απο τον πρόεδρον Αθ. Βλαχλήν και τους προσυπογραφομένους Συμβούλους. Συνελθών εν τω Δημαρχείω εις πλήρη συνεδρίασιν,παρουσία και του Δημάρχου Σπυρίδωνος Νικολαίδου, όπως ορίση τα επι του στατήρος και κοιλού ( μέτρο

όγκου) δικαιώματα του Δήμου δια το έτος 1887. Λαβόν υπ’όψιν την υπ’αριθ. 25 εγκ. της 20^ης Απριλίου ε.ε ( ενεστώτος έτους) του Υπουργείου Εσωτερικών.

                                                            Ψηφίζει

Τα δικαιώματα του στατήρος ορίζονται ανα παν ζύγισμα μέχρι μεν50 οκάδων λεπτά 5, 5 -100 λεπτά 10, απο 100 και επέκεινα ( και πάνω) λεπτά 15,τα δε του κοιλού δι’ έκαστον στατήρα 44 οκάδων λεπτά 10. Η χρήσις των μέτρων και των σταθμών είναι ουχί υποχρεωτική αλλά προαιρετική.

Αυτόγραφον και αντίγραφον υποβληθήτω (πρέπει να υποβληθεί) προς έγκρισιν.     

                               Πορταριά τη 14 7βρίου (Σεπτεμβρίου) 1886.

Κρήναι και φρέατα

Από τον προϋπολογισμό του 1886 κάποια στοιχεία :

                                                Έξοδα

- Αντιμισθία Δημάρχου    600 δρχ.

-Μισθός γραμματέως   1800

-Μισθός Κλητήρων δημοτικών και αστυνομικών 2 δύω [39]  1440

-Έξοδα δημαιρεσιών 150

Δημοτικά έργα

-Οδοί και Γέφυραι   500

-Κρήναι, Υδραγωγεία και φρέατα   100

Αγαθοεργίαι

-Συνδρομή του Δήμου εις μισθούς δημοδιδασκάλων  3000

Μετανάστευση – διαχρονικό Ελληνικό δαιμόνιο

Στο τέλος του 18^ου αιώνα οι Πηλιορείτες, παρ’ όλο που και το εμπόριο και η βιομηχανία και η ναυτιλία τους ανθούν, αρχίζουν να μεταναστεύουν σε πόλεις της Ευρώπης, της Μικρασίας και της Αιγύπτου.

«Το φαινόμενο τούτο» σημειώνει ο Άθως Τριγκώνης[40] «μίαν εξήγηση μπορεί να ΄χει : Τον υπερπληθυσμό. Ο Beaujour, που επισκεύθηκε, όπως είπαμε, το Πήλιο κατά το 1790, παραδέχεται πως είναι το πιο πυκνοκατοικημένο μέρος της Ελλάδας και  υπολογίζει ότι κατοικούσανε 613 άνθρωποι σε κάθε τετραγωνική λεύγα του, ενώ στην Πελοπόννησο ήταν μόνον 300. Βρισκότανε, έτσι, στην ανάγκη οι Πηλιορείτες και μια που ο πλούσιος τόπος τους δεν τους χωρούσε και δεν μπορούσε να ικανοποιήσει την μανία του πλουτισμού, που όλοι τους νιώθανε, να μεταναστεύουν σε ξένες χώρες, όπου, με την ενεργητικότητα τους, και την εξυπνάδα τους και την επιμονή τους κατορθώνανε να πλουτίσουν-ή τουλάχιστον – να ευπορήσουν».

 Αυτοί είναι οι λεγόμενοι Αιγυπτιώτες. Οι περισσότεροι αφού πλουτίσουν έρχονται και εγκαθίστανται στην πατρίδα τους. Χτίζουν όμορφα σπίτια, τα αρχοντικά, κάνουν δωρεές στους φτωχούς συμπατριώτες τους.

Μια περιγραφή του αρχοντόσπιτου του παππού του Νικολάου Ζούλια κάνει ο Νικόλαος Τσιρογιάννης στο βιβλίο του ‘Απομνημονεύματα ενός παππού’ :

Ένα αρχοντικό

« Το σπίτι, που είχε κτισθεί με όψη πύργου, αποτελούνταν από ισόγειο με δυο δωμάτια και κουζίνα και κυρίως ημιυπόγεια, όπου φυλάσσονταν το λάδι και το κρασί της χρονιάς, καθώς και άλλες προμήθειες, το μεσαίο πάτωμα, όπου η τραπεζαρία, το σαλόνι και η κυρίως κουζίνα καθώς και το χειμωνιάτικο και τέλος το δεύτερο πάτωμα, του οποίου η προς την αυλήν πρόσοψις προεξείχε από την υπόλοιπη οικοδομή και όπου ήσαν πέντε υπνοδωμάτια. Το παράσπιτο που αποτελούνταν από το πλυσταριό και μια διώροφη προέκταση από δυο δωμάτια στο επάνω πάτωμα με δυο αποθήκες στο κάτω, είχε γίνει μη κατοικήσιμο.

 Εδώ πρέπει να πω ότι όλα τα σπίτια στο Πήλιο έχουν δωμάτιο που λέγεται χειμωνιάτικο. Είναι το πιο ζεστό με χαμηλού φάρδους καναπέδες (μιντέρια) και από τις δυο πλευρές του τζακιού και όπου κοιμόνταν όλη η οικογένεια όταν έκανε πολύ κρύο. Επίσης χαρακτηριστικό των σπιτιών του Πηλίου, των μεγάλων τουλάχιστον, είναι το παράσπιτο, που το λένε χαμηλό και χρησίμευε ως κατοικία του υπηρετικού προσωπικού. Σημειώνω ότι, τον καιρό που κτίσθηκε το σπίτι, Βόλος δεν υπήρχε σαν πόλη, αλλά αποτελούνταν απο το Τελωνείο και κάτι λίγα σπίτια Τουρκικά    (Ελληνική η Θεσσαλία έγινε μόνο το 1882 ενν. 1881).

Αμέσως αντιμετώπισα το που θα ξανάχτιζα και θα στερέωνα ό,τι μπορούσε να διατηρηθεί από το αγαπημένο αυτό σπίτι...» [41].

Εγκεντρισμοί οικογενειακών δέντρων

Ο Νικόλαος Τσιρογιάννης ζωντανεύει την ιστορία του ‘αγαπημένου αυτού σπιτιού’ που έριξαν οι σεισμοί και το οποίο υπήρξε ο συνδετικός κρίκος τριών ή τεσσάρων γενεών.

 « Χτίσθηκε απο τον Αθανάσιο Κουκουσλή (ή Κοκωσλή), αδελφόν του απο τη γιαγιά μου προπάππου μου, το 1833, ταυτοχρόνως με δυο άλλα όμοια, με κοινή και τα τρία πρόσβαση, το ένα των οποίων ήταν του προπάππου Δημ. Κουκουσλή και το άλλο του μεγάλου θείου Κουκουσλή που και τα δυο έχουν περιέλθει τώρα σε απογόνους ή άλλους. Το 1870, προκειμένου να παντρευτεί ο παππούς μου ( πατέρας της μητέρας μου) Νικόλαος Ζούλιας, τη γιαγιά μου, κόρη του προπάππου Δ. Κουκουσλή, που ανέφερα παραπάνω, επεδίωξε να αγοράσει και αγόρασε τελικά το σπίτι του θείου της μνηστής του ο οποίος εσχεδίαζε να εγκαταλείψει την Πορταριά και να εγκατασταθεί στα Λεχώνια όπου είχε κτήματα και είχεν ήδη αποκτήσει άλλο σπίτι, τον σωζόμενο και γνωστό ως ‘Πύργον Κουκουσλή’.

 Ο παππούς μου Ν. Ζούλιας έλαβε κατοχήν του σπιτιού, ετέλεσε τους γάμους του με την γιαγιά μου Ευανθία Κουκουσλή, αρκετά δε απο τα έπιπλα που βλέπετε ακόμη ( απευθύνεται στα εγγόνια του)είναι της εποχής εκείνης. Μεταξύ των άλλων αγοράσθηκε μια ραπτομηχανή γερμανική Νάουμαν, μοντέλο 1870, απο τις πρώτες που κατασκευάσθηκαν, και που την βλέπετε τώρα μέσα σε γυάλα απο πλαστικό. Η γιαγιά πέθανε το 1913....

Ο δρόμος όπου ευρίσκεται το σπίτι λέγεται ‘οδός Δήμου Ζούλια’ προς τιμήν του μεγάλου θείου, αδελφού του παππού μου, που πέθανε αφήνοντας μια διαθήκη 14.000 χρυσές λίρες, το 1914, στην κοινότητα Πορταριάς. Άγαλμα του θείου υπάρχει στην είσοδο του χωριού. Εκεί κοντά είναι και το μνήμα της προμάμμης μου. Του προπάππου Πανταζή Ζούλια ευρίσκεται μπροστά στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου...».

Αποικιακό στύλ

Για τον αρχιτεκτονικό ρυθμό του σπιτιού που πριν λίγο μας περιέγραψε ο Νικόλαος Τσιρογιάννης, ο Κίτσος Μακρής εισάγει τον όρο «αποικιακό στυλ». Ο ρομαντισμός που διακρίνει την αρχιτεκτονική των σπιτιών αυτών και ο ακαδημαϊσμός τους δεν σχετίζονται με τον νεοκλασικισμό, όπως αυτός τουλάχιστον εφαρμόσθηκε και αναπτύχθηκε στο ελεύθερο Βασίλειο της Ελλάδας στα μέσα του 19^ου αιώνα[42].

Παγγύρια (πανηγύρια)

Στα σπίτια αυτά, που δεν μπορείς να τα  βάλεις κάτω απο το φανό ούτε ψυχρά να τα περιγράψεις, ζουν, κοινοτικά όπως το ξανάπαμε, οι άνθρωποι της Πορταριάς. Βιώνουν τα γλέντια, τις χαρές και τα πένθη τους. Καλωσορίζουν και αποχαιρετούν. 

Εκτός απο τους Γάμους και τα Νυχτέρια (εκδηλώσεις που περιγράφονται αλλού) οι ταπεινοί χωριάτες χαίρονται και στις μεγάλες Δεσποτικές, τις Θεομητορικές και τις γιορτές των Αγίων τους. Χαίρονται κι έξω απο τα σπίτια τους, στα εξωκλήσια του χωριού, τις μέρες των πανηγυριών. Τα πανηγύρια αυτά, εκτός του μεγάλου των Αγίων Αναργύρων, την 1^η Ιουλίου, για το οποίο θα μας μιλήσει σε άλλο κεφάλαιο  ο Γιώργος Τσιμπανούλης, είναι εκείνη την εποχή : 

-         Το Πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής – 26 Ιουλίου

-         Το Πανηγύρι του Αγ. Παντελεήμονα – 27 Ιουλίου

-         Του Αγ. Ιωάννου Προδρόμου -  29 Αυγούστου

-         Του Προφήτη Ηλία – 20 Ιουλίου

-         Των Αγ. Κωνσταντίνου & Ελένης – 21 Μαίου

-         Της Αγ. Άννης – Κυριακή του Θωμά

Σ’ όλα τα εξωκκλήσια δηλαδή, εκτός από την Αγία Κυριακή, όπου δεν υπάρχει χώρος στο προαύλιο και την Αγία Μαρίνα (για τον ίδιο λόγο) πραγματοποιούνται πανηγύρια.

 Πέρα από τα γλέντια, πολλές φορές, στα πανηγύρια αυτά, υπήρχαν και παρατράγουδα με καβγάδες και μαχαιρώματα.

Ο κόσμος πάντως δεν πήγαινε μόνο για το φαγοπότι και τον χορό.  Εκκλησιάζονταν και μεταλάβαινε πρώτα στα μικρά εξωκκλήσια τα οποία έμεναν αλειτούργητα όλο τον χρόνο κι άνοιγαν τις πόρτες τους στους ανοιξιάτικους και καλοκαιρινούς μήνες. Η Αγία Άννα, κανονικά θα ‘πρεπε να πανηγυρίζει τον χειμώνα, όμως οι Πορταρίτες έκαναν κινητή τη γιορτή της και την μετέφεραν στην Άνοιξη – η πανήγυρη τελείται την Κυριακή του Θωμά, ακόμη και στις μέρες μας.

 Ήταν πολύ κατανυκτικές για κάποιους αυτές οι λειτουργίες. Με την απλότητα, τον ‘παλιό’ παπά μέσα σχεδόν στο εκκλησίασμα, όπως γίνονταν στους αρχαίους χρόνους, τους ψάλτες χωρίς σπουδαία προσόντα, αγράμματους πολλές φορές, μα καθαρούς ανθρώπους.

Οι φωνές τους την Άνοιξη σκεπάζονταν απ’ τις τρίλιες των αηδονιών ή των χελιδονιών που έκτιζαν τις φωλιές τους στην σκεπή του ναίσκου.

Αυτές τις λειτουργίες που ήταν ολόιδιες στα εξωκκλήσια όλης της Ελλάδας περιγράφει με δύναμη κι ενάργεια ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης.

Ο τελευταίος είχε επισκεφθεί την Πορταριά και ορισμένοι ισχυρίζονται πως έχουν αναγνωρίσει τις περιγραφές του χωριού τους στα διηγήματά του – κυρίως την περιγραφή της βρύσης μπροστά στο Δεσποτικό. Η βρύση αυτή βρίσκεται απέναντι απο το σπίτι που έμεναν οι δυο αδελφές του. Η μία ήταν καλόγρια, καλογέρευε στο σπίτι της. Απο διπλανή πόρτα έμπαινε στο σπίτι η άλλη αδελφή, η παντρεμένη με τον Ταλιαδούρο.

Υπήρχε και τρίτη αδελφή – έμενε κοντά στην εκκλησία των Αγίων Αναργύρων και είχε παντρευτεί τον Μελαχροινό.

Στην Πορταριά επίσης, στις αρχές του 20^ου αιώνα, ως γραμματέας της Κοινότητας εργάζονταν ο αδελφός του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη. Ο γιος του, Διαμαντής Παπαδιαμάντης, είναι εγγεγραμμένος στο μαθητολόγιο του Δημοτικού Σχολείου Πορταριάς.

Τα Καρκατζέλια και του Χιρουπλί

Στην Πορταριά δεν υπάρχουν έθιμα διαφορετικά από την ευρύτερη περιοχή. Το μέρος δεν είναι απομονωμένο και η επικοινωνία με τον κόσμο άμβλυνε το ξεχωριστό.

Υπήρχαν βέβαια  και τα έθιμα του δωδεκαήμερου: Η καύση στο τζάκι του κούτσουρου που συμβόλιζε το αντρόγυνο και που έδιωχνε μακριά τους καλικάτζαρους, τα διαβολάκια που πείραζαν τις άγιες μέρες τον κόσμο. Μια απ’ αυτές δημοσιευμένη στην Εφημερίδα ‘Θεσσαλία’, στις 25 Δεκεμβρίου 1976, έχει αποθησαυρίσει ο Κώστας Λιάπης στο περιοδικό ΒΙΓΛΑ. Ας την απολαύσουμε καταγραμμένη σε εντόπια προφορά :

« ...οι Πορταρίτις πίστιβαν τα καρκατζέλια κι λέγανι πως αυτά έρθουνταν τ’ μπαραμουνή απ’ τα Φώτα, άμα αρχίζανι να φουτίζνι οι παπάδες. Τ’ μπαραμουνή τα Χριστούγεννα θυμιάτζαν ουλ’ τ’ς αναγκών ( τα τζάκια) τ’ σπιτιού. Του ίδιου κάναν κι όντας φεύγαν. Κοίταζαν καλά, όντας φεύγαν τα καρκατζέλια, ουλ’ τ’ς αναγκών, μη τυχ’ κι απομεν’ κανένα κ’τσό καρκατζελ’ κι παρουσιάζιτι του βράδ’ κι τ’ς πράξ’. Κάθι βράδ’ μπλώναν (βούλωναν) τ’ς στάμνις, για να μη πάνε τα καρκατζέλια να κατρήσνι (κατουρήσουν) μέσα. Κι όσου νιρό απομ’νι του βράδ’, τ’ν άλλη μέρα έπρεπε να του χύσ’νι ούλου,να τ’ς πλύν΄νε τρεις κι τέσσερις φουρές τ’ς στάμνις, κι ύστερα να τ’ς γιουμώσ’νι νιρό για να πιούνι.

Λένι πως τα καρκατζέλια γένουνταν οτ’ θέλανι κι παρουσιάζονταν στ’ς ανθρώπ’ κι τα γλέπαν μι τα μάτια τ’ς. Βάναν άσπρα στάπια (ρούχα),σαρίκια άσπρα, κόκκινα, γαλάζια κι πράσινα στου κιφαλ’τ’ς. Είχαν νταούλια στα χέρια τ’ς κι απ’του στόμα τ’ς έβγαζαν φουτιές. Άλλα γένουνταν τραϊά, άλλα σα γ’ναικις κι άλλα σα δισπουτάδις μι γένια. Μαζώνουνταν τ’ς πιρισσότιρις φουρές στα ρέματα κι στ’ς μούσγις κι χόριβαν ουλουτρό’υρα (τριγύρω) λουγιού-ντου-λουγιού (λογιών – λογιών) χουροί».

Την ίδια εποχή ψάλλονται τα κάλαντα. Εκτός απο τα κλασικά ( Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς, Φώτων και Λαζάρου) σώζονται ώς και το 1940 τα κάλαντα του Μεσοσαράκοστου – του Σταυρού. Είναι τα εξής σουρρεαλιστικά :

 Χιρουπλί – χιρουπλί

 Χιριτίσματα Σταυρέ

Ψάλλω ιδώ, ψάλλου ικεί

Κι χαρά στουν Απουστόλ’

Χιλιδόνα Πέρασι

Απ’ τη Μαύρη Θάλασσα

Έκατσι κι λαλισι

Κι πιρδικουλάλισι

Πέντι αυγά σαρακουστά

Να σαρακουστέψουμε

Πέντι ιγώ – πεντι ισύ

Κι άλλα πέντι του παπί.

            Tα Χριστουγεννιάτικα κάλαντα τα έλεγαν και οι μεγάλοι αποβραδίς και τα χρήματα που συγκέντρωναν τα έδιναν στην εκκλησία.

Ο Πηλιορείτικος Γάμος

Ο Γάμος ήταν το σημαντικότερο γεγονός της κοινωνικής ζωής των Πορταριτών. Οι φτωχοί και καταπονημένοι απ’ τη σκληρή δουλειά χωρικοί τον έβλεπαν σαν τη μοναδική ευκαιρία γλεντιού.

Άρχιζε οκτώ ημέρες πριν τα στέφανα με το κόψιμο του νυφικού που γίνονταν στο σπίτι της νύφης. Το νυφικό αποτελούνταν από τη φούστα, την τραχηλιά, το κοντογούνι και τη ζώνη. Στο κεφάλι φορούσαν το μαφέσι, ήταν δηλαδή η ίδια η παραδοσιακή φορεσιά. Την ευθύνη της οργάνωσης στην τελετή είχαν τα μπρατίμια, οι φίλοι του γαμπρού. Τα μπρατίμια αναλάμβαναν την οργάνωση όλου του γάμου.

Την επόμενη μέρα, τη Δευτέρα, συγγενείς και φίλοι της νύφης μαζεύονταν στα σπίτια και έπλεναν τα προικιά. Την Τρίτη γίνονταν το σιδέρωμα και την Τετάρτη το στήσιμο της θηκιαστής, το στοίβασμα δηλαδή των προικιών. Πλάι στη θηκιαστή τοποθετούσαν τα χαλκώματα.

Την Πέμπτη γίνονταν τα αλευρώματα. Ο γαμπρός και τα μπρατίμια επισκέπτονταν το σπίτι της νύφης. Εκεί υπήρχε μια σκάφη με αλεύρι με το οποίο θ’ ανάπιαναν το προζύμι, για τις κουλούρες. Το αλεύρι όμως δεν έπεφτε πριν ασημωθεί. Μετά το ασήμωμα οι καλεσμένοι άρχιζαν ν’ ασπρίζουν το γαμπρό και τη νύφη « για να ασπρίσουν και να γεράσουν μαζί ». Το αλεύρωμα γενικεύονταν σ’ όλους τους καλεσμένους.

Από την Πέμπτη το βράδυ ο γαμπρός σταματούσε τις επισκέψεις στο σπίτι της νύφης. Την Παρασκευή το πρωί έφτιαχναν τον μπακλαβά και τον έκοβαν σε σχήμα αστεριού. Το απόγευμα της Παρασκευής γίνονταν η μεταφορά των προικιών στο σπίτι που θα έμεναν οι νιόπαντροι. Μπροστά απ’ τ’ άλογα πήγαινε ένας μπράτιμος που κρατούσε στο κεφάλι του το ταψί με τον μπακλαβά. Οι υπόλοιποι κερνούσαν τους περαστικούς μπακλαβά και τσίπουρο απ’ τις φτσέλες. Την Παρασκευή επίσης τα μπρατίμια έκαναν τα καλέσματα, περνώντας από σπίτι σε σπίτι μ’ ένα καλάμι ψηλό μπροστά-μπροστά στην πομπή, το φλάμπρο. Το φλάμπρο είχε στην κορυφή σταυρό και ήταν στολισμένο με λουλούδια και πολύχρωμα μαντήλια.

Το Σάββατο βράδυ γίνονταν τα σταυρόδειπνα. Οι μελλόνυμφοι έτρωγαν χωριστά, συντροφιά με τους συγγενείς τους, για τελευταία φορά.

Τα στεφανώματα γίνονταν την Κυριακή, πολύ παλιά στο σπίτι όπου θα έμενε το ζευγάρι, αργότερα στην εκκλησία. Η νύφη φορούσε το νυφικό και ογαμπρός τη στολή του η οποία αποτελούνταν από βράκα, άσπρη πουκαμίσα, γιακαλί (είδος γιλέκου), τσάκα (είδος σακακιού), ζωνάρι μαύρο και καλπάκι (σκούφο). Πριν φθάσει στην εκκλησία ή στο σπίτι είχε ξυριστεί από ένα μπαρμπέρη που δεν δούλευε, τα ξυράφια του δεν έκοβαν αν δεν ασημώνονταν. Μετά τα στεφανώματα όλη η πομπή των μπρατίμων συνόδευε το γαμπρό και τη νύφη στο νέο τους σπίτι με γλέντι και τραγούδι. Τραγουδούσαν  τραγούδια του γάμου. Το φαγητό για τους νεόνυμφους ήταν κοτόπουλο, ενώ για τους υπόλοιπους κρέας-πιλάφι. Την ώρα του γλεντιού κρεμούσαν τον γαμπρό απ’ τους περάτες της κορυφής, δεν τον κατέβαζαν αν η νύφη δεν έταζε τραπέζι στα μπρατίμια. Στις 15 μέρες  γίνονταν τα π’ στρόφια, το ζευγάρι δηλαδή πήγαινε με γλυκά στο σπίτι του γαμπρού, όπου οι γονείς του τους έκαναν τραπέζι.         

Οι Εκκλησίες της Πορταριάς

Αναφερθήκαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο στο μονύδριο της Παναγίας της Πορταρέας (13^ος αιώνας) που σώζεται ως τις μέρες μας, αναστηλωμένο κατά τον 16^ο αιώνα.

Άλλες παλαιές εκκλησίες στην Πορταριά είναι :

-         Άγιος Νικόλαος :

Ο ναός του Αγίου Νικολάου χτίσθηκε το 1855. Πιθανότατα αναγέρθηκε εκ βάθρων το καθολικό της μονής Αγίου Νικολάου του Παλιροπάτου, ένα κτίσμα αρχαίο – ίσως του 12^ου αιώνα. Στο εξωτερικό της κόγχης του ιερού υπάρχουν αρχαίες διακοσμήσεις από λίθους που μεταφέρθηκαν από τα μεγάλα μοναστήρια της Οξείας Επισκέψεως, της Παναγίας της Πορταρέας και του Προφήτου Προδρόμου Νέας Πέτρας. Υπάρχει ο γρύπας, το φτερωτό λιοντάρι και, μεταγενέστερος, ο Άγιος Νικόλαος.

Το κωδωνοστάσιο του ναού χτίσθηκε το 1877. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο, ο άμβωνας, ο επισκοπικός θρόνος και τα προσκυνητάρια είναι του 1884.

«Ο ναός σώθηκε από θαύμα όταν το 1944 η φωτιά των Γερμανών έσβησε». Αυτό είναι το μόνο που αναφέρεται (χρον. 1950) σε βιβλίο πρακτικών που υπάρχει στην Εκκλησία.

-         Άγιος Γεώργιος : 

Κατασκευάστηκε το 1765. Μάλλον από μάστορα που προέρχεται από την Καστάνιανη της Κόνιτσας

-         Αγία Άννα : 

Εκκλησία του 1843. Την έκτισαν μάστορες από τα Βράχια και το Νεοχώρι Αγράφων.

-         Αγία Μαρίνα :

Ναΐσκος με τρούλο στην είσοδο του χωριού. Σε πέτρα, στο έξω μέρος της κόγχης, υπάρχει η χρονολογία 1891. Στο τέμπλο υπάρχει η εξής επιγραφή: ΤΟ ΘΥΣΙΑΣΤΗΡΙΟΝ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΕΓΕΝΕΤΟ ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗΣ ΚΑΙ ΕΞΟΔΩΝ ΤΟΥ ΡΗΓΑ Τ. ΠΟΡΛΙΓΓΗ ΤΟΥ 1900 ΙΟΥΛΙΟΥ 15.

-         Ιερός Ναός Παναγίτσας και Αγίου Συμεών :

Τρίκογχος ναός, σπάνιο δείγμα αθωνικής αρχιτεκτονικής, με κάλυψη από σχιστολιθικές πλάκες και δάπεδο, θαυμαστό δείγμα λαϊκής πηλιορείτικης τέχνης του 18^ου αιώνα.

Δυστυχώς ο ναός κάηκε στην πυρκαγιά του ’93 και ξαναχτίσθηκε από τον Δήμο Πορταριάς με πιστότητα ως την πιο μικρή του λεπτομέρεια.

-  Ιερός Ναός Αγίου Κωνσταντίνου και παρεκκλήσιο Αγίου Μηνά και Αντωνίου:

Λιθόκτιστη βασιλική του 19^ου αιώνα με υπερώο, περίστο και δύο παρεκκλήσια, το ερειπωμένο κτίριο των κελιών και λιθόκτιστη κρήνη.

Υπήρξε καθολικό ομώνυμης μονής και φέρει εντοιχισμένα γλυπτά λαϊκής τέχνης και τα παρεκκλήσια ενδιαφέροντα ξυλόγλυπτα τέμπλα του 18^ου αιώνα.

Στον Ι. Ν. Αγίων Αναργύρων (μέσα του 19^ου αιώνα) φυλάσσονται ιερά λείψανα. Η παράδοση τα αναφέρει ως λείψανα των Αγίων Αναργύρων. Δεν συνοδεύονται πάντως από πιστοποιητικό γνησιότητας. Από την παράδοση επίσης μας είναι γνωστό ότι το τεμάχιο Ιερού Λειψάνου που υπάρχει στον ναΐσκο της Αγίας Κυριακής είναι η κατω γνάθος του Αγίου Γεδεών του εκ Καπούρνης δια Χριστόν Σαλού.

 

Όλα μυρίζουν μπαρούτι

Η Πορταριά παίρνει μέρος  στο κίνημα του 1854 (εκεί πολέμησε ο Π. Ζησάκης) αλλά και στην Επανάσταση του 1878 μαζί με τ’ άλλα χωριά του Πηλίου.

Ορίζεται έδρα της προσωρινής Κυβέρνησης Πηλίου την Πρωτοχρονιά του 1878. Η κυβέρνηση αυτή αποτελείται απο τους Ζ. Μπασδέκη, Ζ. Φυτούλη, Α. Βογιατζή, Γ. Νικολάου, Κ. Γαρέφη, Κ. Σακελλαρίδη, Ε.Σταμούλη, Κ. Κοτσαμάνη.

Πρόεδρος εκλέγεται ο Ιερώνυμος Κασσαβέτης και αντιπρόεδροι ο Ζήσιμος Μπαστέκης  και Ε. Σταμούλης. Η προσωρινή Κυβέρνηση εκλέχθηκε από 60 πληρεξουσίους των επαναστατημένων πηλιορείτικων χωριών. Οι πληρεξούσιοι συνέταξαν και επαναστατική «Διακήρυξη» που ενημέρωνε τους προξένους των ευρωπαϊκών δυνάμεων για το δίκαιο του αγώνα τους.

Οι Τούρκοι οργάνωσαν στρατό και ενάμισι μήνα αργότερα, με επικεφαλής τον Ισκεντέρ  Πασά ανέβηκαν στην Πορταριά, όπου έπιασαν οχυρές θέσεις. Το άλλο πρωί άλλο ισχυρό απόσπασμα οχυρώθηκε στον Σαρακηνό. Στην μάχη του Σαρακηνού σκοτώθηκαν περισσότεροι απο 500 Τούρκοι και μόνον τρείς αντάρτες. Θρύλοι έγιναν οι γυναίκες της Μακρυνίτσας που πήραν μέρος στη μάχη. Η Μαργαρίτα Μπασδέκη ( Μαλιούφα), η Σουίπενα  και η Παπαθανάσενα Μητριάνα. Στη μάχη της Μακρινίτσας σκοτώθηκε και ο άγγλος ρεπόρτερ των Times Κάρολος Όγλ, μέγας φιλέλλην, ο οποίος προσπάθησε να υπερασπιθεί γυναικόπεδα της Μακρινίτσας που έφευγαν προς την Πορταριά.

Στη μάχη της Μακρινίτσας συμμετείχε πολεμώντας με ανδρεία ο πορταρίτης Αξελός  με δέκα εθελοντές.

Τι Πατσιός τι Τσοποτός

Τις πληροφορίες τις έχουμε απο τον Γιάννη Κορδάτο. Ο ίδιος συγγραφέας μας μιλάει για τον τρόπο που γιόρτασαν οι Πορταρίτες την απελευθέρωση της Θεσσαλίας στις 2/14 Νοέμβρη του 1881 :

«Στην Πορταριά ύστερα απο την δοξολογία, άμα στήθηκε ο χορός, ο κοτζαμπάσης Τσοποτός, που ήταν ο πιο άπονος τοκογλύφος και γδύστης του χωριού, μπήκε μπροστά κι έσυρε το χορό. Στη σειρά, κατα βάθρο, μπήκανε και οι άλλοι προεστοί,κρατώντας το ‘πρωτόκολλο’ της κοτζαμπάδικης εθιμοτυπίας.

Ο λαός ήταν μουδιασμένος, οι τρανοί δεν τον καταδέχονταν. Μερικοί όμως δεν βάσταξαν και είπαν: ‘Πάλι τα ίδια θα ‘χουμε; Μα θα τους πάρει ο διάβολος, τώρα έχουμε Ρωμέικο και ισότη’. Κι αμέσως έσπρωξαν τον Πατσιό να μπει μπροστά και να κόψει τον Τσοποτό που έσερνε το χορό. Ήταν δε ο Πατσιός ο πιο φτωχός του χωριού.

Στην αρχή δίστασε ο κακομοίρης και τραβήχτηκε. Πως να πιάσει το χέρι του τρανού κοτζαμπάση που οι Τούρκοι τον έτρεφαν κι όλοι οι Πορταρίτες ξεμεσιάζονταν, σκύβοντας ως το χώμα, για να του κάνουν τεμενά στην πλατεία ή στον δρόμο;

- Βρε Πατσιέ, φωνάζουν μερικοί, οι πιο θαρραλέοι, μπε μπροστά. Τι Πατσιός, τι Τσοποτός’.

Αυτό ήταν. Όλοι φώναζαν τότε: ‘ Τι Πατσιός, τι Τσοποτός’. Η φράση αυτή είχε γίνει λαικό σύνθημα. Άμα θέλανε να πουν πως δεν υπάρχουν πια κοινωνικές διακρίσεις αυτό λέγανε. Ο Πατσιός είχε γίνει σ’ όλο το Πήλιο το σύμβολο της λαϊκής χειραφέτησης...».

---

1 Το κεφάλαιο έχει δημοσιευθεί στην εφημερίδα Θεσσαλία και στο ένθετο «Σελίδες». Το αναδημοσιεύουμε με ελάχιστες διορθώσεις.

[2] Η ταύτιση της ευρύτερης περιοχής με το ομηρικό Ορμίνιο δεν τεκμηριώθηκε ποτέ επιστημονικά.

[3] Η άνω Δρυανούβαινα περιελάμβανε και την σημερινή Μακρινίτσα.

[4] Σύμφωνα με τα έγγραφα της Μακρινίτσας τα οποία ανήκουν στην πολύτιμη συλλογή μεσαιωνικών εγγράφων των Ft. Miklosich  και Jos Miller.

[5] Οι Μελισσηνοί Κτίτορες Ιερών Μονών στο Πήλιο

[6]  Acta et diplomata monasteriorum

[7] Απ. Παπαθανασίου : «Η Μαγνησία και το Πήλιο στον Ύστερο Μεσαίωνα»

[8] Απ. Παπαθανασίου : «Η Μαγνησία και το Πήλιο στον Ύστερο Μεσαίωνα»

[9] Acta et dipomata

[10] Απ. Παπαθανασίου: «Η Μαγνησία και το Πήλιο στον Ύστερο Μεσαίωνα»

[11] Στάσις : Είδος γαιοκτησίας του Βυζαντίου - μεσαίου μεγέθους

[12] Miklosich - Muller

[13] Miklosich-Muller

[14] Ακριβή μετάφραση ενός κειμένου, γραμμένου προφανώς σε ντοπιολαλιά, είναι αδύνατο να κάνουμε.

[15] «Η Μαγνησία και το Πήλιο στον Ύστερο Μεσαίωνα»

[16] Οι Μελισσηνοί κτίτορες Ιερών Μονών στο Πήλιο

[17] Όπως είπαμε ο τύπος Μαλιασσηνός είναι γραφή λανθασμένη του Μελισσηνός.

[18] Απ. Παπαθανασίου : Οι Μελισσηνοί κτίτορες Ιερών Μονών στο Πήλιο

[19] «Από τον Λειμώνα της Παράδοσης» τομ. Β΄ - Πορταρίτικα

[20] Οι Μελισσηνοί κτίτορες…

[21] Περιοδικό «Προμηθεύς»

[22] Άσπα Ντίνα. Εισήγηση στην Ημερίδα «Από την Κοινοβιακή στα οργανωμένα χάσια και βακούφια. Εφτά αιώνες Πηλιορείτικης Ιστορίας».

[23] Εισήγηση Κώστα Λιάπη στην Ημερίδα με θέμα «Από το όρος των Κελλιών και την κοινοβιακή ζωή στα οργανωμένα χάσια και βακούφια. Εφτά αιώνες πηλιορείτικης Ιστορίας».

[24] «Από τον Λειμώνα της Παράδοσης»

[25] «Ιστορία Βόλου και Αγιάς»

[26] Ως γνωστό η προφορική παράδοση θεωρείται απ’ τις σηματνικότερες για τους ιστορικούς πηγές.

[27] Θεσσαλικό ημερολόγιο – τόμος 46

[28] ΠΕΡΙΗΓΗΣΙΣ Ή ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ της Θεσσαλίας και της Θεσσαλικής Μαγνησίας

[29] Φτιαγμένα από λίπος

[30] Άλλη γραφή του Βόλου

[31] «Εμπορικός οδηγός του Βόλου» του 1901

[32] ενν. του Βαγγέλη Σκουβαρά

[33] Το σπάνιο αυτό έγγραφο είναι γραμμένο ελληνικά και τούρκικα. Φωτοτυπία του μας παραχώρησε ο κ. Δημήτριος Καλφόπουλος.

[34] Αναφορά στα Πορταρίτικα του Βαγγέλη Σκουβαρά από το βιβλίο του «Από τον Λειμώνα της Παράδοσης»

[35] Κάθε ομοιότητα με ξενοδοχείο είναι απολύτως συμπτωματική.

[36] «Προμηθέας»

[37] Με τη γεωγραφία του Ζωσιμά περίπου στο Βελεστίνο

[38] Βιβλίο πρακτικών του Δήμου

[39] Ορθογραφία εποχής

[40] «Χρονικά του Βόλου»

[41] ενν. μετά τους σεισμούς του ‘55

[42] Εισήγηση Κίτσου Μακρή σε ενημερωτικό διήμερο για την Πηλιορείτικη Αρχιτεκτονική.